Бий-Мырзаны къаласы

Ахыр кесеги

Кече Къазан къая башында, шыякылада къалгъандыла да, уяннганда уа:

- Бир аман тюш кёрдюм, - дегенди Салал, - Сизни къалагъыз кюе, ичинде адамла тышына чыгъалмай жиляй, аланы къутхарыргъа уа киши да жокъ. Къоркъуп уяндым.

- Хоу бир да. Тюш ётюрюкдю. Анга ийнанып боламыды, - деди Толан.

- Ётюрюк болургъа да болур. Келчи, къая башындан бир къарайыкъ, - деп, экиси да къая башындан къарагъанда, къала аллында кюе тургъан юйлени кёрдюле.

- Кел, чабайыкъ, сау къалгъаны иш бар эсе, къутхарайыкъ, - дегенни айтды ахы кетген Толан.

- Угъай, энди ары барып биз этерик жокъду. Алагъа болуру болгъанды. Ала барысы да юй ичинде кюйгендиле. Андан эсе манга тынгыла, - деп, Салал, жиляй тургъан Толанны жапсырыргъа кюрешгенди. – Биз ары барсакъ, экибизни да анда сакълап тургъанла ёлтюрлюкдюле. Манга тынгыла. Ишни къалай болгъанын айтайым:

- Бизде кишиле сизни малыгъызны, мюлкюгюзню алыргъа оноу этген эдиле. Бий-Мырзаны жаны саулай аланы этерге адамланы къолларындан келлик тюйюл эди. Бетден бетге тюбешип да аны хорларгъа адам базынмагъанды. Андан сора ма бу эрттенликни сайлагъандыла. Сизникиле татлы жукълап тургъанлай, уллу юйню эшигин ачылмазча, тышындан ташла бла бегитип, от салгъандыла. Адам къачып къутулса деп, ёлтюрюрге сакълап тургъандыла.  Алай  къачабыз деп да хазна адам кюрешген болмаз.

- Мен жаным кибик кёрген Бий-Мырзаны ёлтюргенин атама бир заманда да кечмем. Ол юйге энди мен да къайтып бармам. Терсликлерине жолугъурла. Биз а терк кетерге керебиз, - деди Салал.

Жашла экиси да Саугам сыртла бла Суканнга аууп, Бий-Мырзаны жалчыларына келгендиле.  Анда ишни болушун билдирип, табылгъан малны Хызны-Башына ашыгъышлы сюргендиле. Андан ары ала Дюгерге аугъандыла.

Ол кюн тюш заманнга жюз жарымгъа жууукъ атлы сауутлары бла Сууканнга келип, Бий-Мырзаны малын, къошун да тапмагъандыла. Салал бла Толан а узакъда эдиле.

Андан сора Салам-Герий, эки жашны да уугъа кетген сунуп, бир ай жарым излетгенди. Артда аланы Дюгерге къутулгъан хапарларын эшитгенди.

Бир талай заман ётгенден сора, Салал бла Толан келип, Асылны алып къачадыла. Алай бла Асыл бла Толан Дюгер тауларында юйдегили болуп тохташадыла. Салал да анда къатын алып, жашап къалады. Абайланы тукъум Дюгерде ма алай бла жайылгъанды.

Андан сора бир он жылдан эки атлы акъ къаланы къатында  олтуруп тургъанлай, бир сюрюучю жашчыкъ келип: - Бу къала кимники болгъанын сиз билмймисиз? -деп соргъанды.

Анда айтханды Салал:

- Сен гитче заманда  Абайлада Салам-Герий деген бир огъурсуз киши жашагъанды. Ол кесинден онглуну, озгъурлуну бир да кёрюп болмагъанды. Бу къаланы иесини малы, аны кече тынчлыгъын алгъанды. «Жалчы тутуп да, мал ёсдюрюп да нек къыйналама, хазыр малгъа ие болуп къалсам а, - деп тюшгенди аны эсине. Бир жол, ма бу къаланы адамлары татлы жукълап тургъанлай, алларын къаты бегитип, Салам-Герийни адамлары къала аллында юйге от салгъандыла. Бу къаланы иеси, аты айтылгъан Бий-Мырза, ким этгенин билип: « Салам-Герий, бизни къыра эсенг да ууакъ сабийлени чыкъма къой, Тейрини къулу эсенг», - деп тилегенди.

Таш жюрекли Салам-Герий, сёз да айтмай, тынгылап къойгъанды.

- Ол тукъумдан адам къалгъанмыды?, - деп соргъанды жашчыкъ.

- Къалгъанды, жигит,  къалгъанды.

Жерге урлукъ бир тюшсе, аны не сууукъ, не да къургъакълыкъ хорлаяллыкъ тюйюлдю. Бир кюнде ол тамырланып, тирлик берир. Къалгъанды аны бир жашы. Бу тауладан ары аууп, дюгерлиле жашайдыла. Ол да ары кёчюп, къатын алып, анда жашап турады. Алай аны туууп ёсген жеринден кёлю кетмейди. Кече жукъласа, кюндюз уянса да, туугъан журту эсиндеди…

Толан, туруп барып, бир сыннган билеуню къолуна алып, ары да, бери да айландырып, кёп къарады. Сора, жилямукъларын женги бла сюрте, аны къоюнуна сукъду. Арлакъда атасыны эски кыркасын тапды. Эмен кырка, тышы бир аз пура болса да, алыкъын къыты эди. Атасыны: «Тобукъланма, жашым, тобукъланма. Сен жигитсе», - деучюсю эсине тюшдю. Къара мыйыкълы, бёкем Бий-Мырза ышымына къош къалачны кюлюн сюртюп, Салал бла Толаннга бериучюсю жашны кёз аллына кёрюндю. «Къыйынды атасыз жашагъан. Ахшы ата ёмюрде да эсден кетмейди. Тобугъунда олтуруп, мыйыкълары бла ойнаучуму къалай унутайым», - деди кеси кесине.

- Хапаргъа кёре, Салам-Герий къаядан кетип ёлгенди, - деди Салал, - Къызыны да къайры кетгенин  билмей.

- Анга да былайды деп айталлыкъ тюйюлсе. Ачы болсада, ол къадар эди. Алай бир ашны ашагъан экеу мал, мюлк ючюн бир бирин ёлтюрюр кюннге къалай жете болурла? Олду мени хайран этген, - деди Толан.

Салал аны сёзюне жууап бермеди.

- Жашчыкъ, атангы жаны ючюн, Боташланы Бий-Мырзаны унутма. Былайгъа келгенинг сайын, аны эсинге тюшюре тур. Ол да кёлге асыуду. Аргъы дунияда тёре бар эсе, атын эшитсе къууаныр кеси да. Андан сора биз алагъа этерик энди жокъду, - деп, Салал кетип баргъан сюрюучюкню ызындан къычырды.

Сууканда Боташ баула, Боташ Таш деп Боташланы тургъан жерлери бардыла. Бу къала уа Боташланыкъыды. Бюгюн Дюгерде жашап тургъан Боташлары Бий-Мырзаны жашы Толандан жайылгъандыла.

Къарачайлылада, малкъарлылада, къабартылылада да бардыла Боташлары деп тукъумла. Ала бла Дюгердегиле башхадыла. Аланы айыра билирге керекди.