Вакцинала дунияны къалай тюрлендирилгендиле:18-чи ёмюрден башлап, бизни кезиулеге дери

Шёндюгю пандемия (Covid-19) адам улугъа жукъгъан ауруула нечик уллу хата салыргъа боллукъларын эсге салгъанды. Къоркъуусуз жашаугъа къайтыргъа жаланда вакцинала онг берликлерин да.

Асламлы вакцинация онгун аллыкъ коронавирус адам улугъа къажау тургъан биринчи душман тюйюлдю. Жер башын титиретип тургъан кёз кёрмеген мурдарлагъа мадар табылгъаны себепли сау къалгъанланы саны жюз миллионла бла тергеледи. Сёзсюз, ол кеси да медицина болушлукъ берирге амал болгъан жерледе.

Вакцинала адамланы жашауларын къалай тюрлендиргенлерини юсюнден айтайыкъ.

Чечек (оспа)

Бу ишде эм уллу жетишимге чечекге къажау вакцинацияны санаргъа тийишлиди. Бек жукъгъан вирус ауруу озгъан ёмюрде 300 миллион адамны ёлтюргенди. Андан ал кезиуледе ол неллай бир халкъны къыргъанын а тергер амал окъуна жокъду.

Чечекге жукъгъанланы ючден бири, юслери ирин этип, къыйналып ёлюп кетгендиле. Сау къалгъанла уа не сокъур болуп неда терилеринде жара ызлары къалып алай.

Адамла бу ауруудан бир мадар табаргъа ёмюрлени кезиуюнде кюрешгендиле. Ахырында биринчи вакцинаны къурагъандыла.

Вирусну онгун алып кючюн бек азайтса, ол адамда иммунитет къураргъа боллукъ оюмгъа биринчи кере Къытайда келгендиле. Тарых билдириулеге кёре, бир минг жыл мындан алгъа, анда адамла чечекден къыйналгъанланы жараларында ириннге мамукъ тийдирип, аны къулакъларына салып неда башха амал табып болгъандыла. Африкада уа халыны анга жагъып, ийне бла терини ичи бла ётдюргендиле.

Онсегизинчи ёмюрде Британияда белгили аристократка Мэри Монтегю чечекден прививка этиуню юсюнден айтып тургъанды. Ол кеси да жаш заманында андан ауругъан эди. Эри Тюркде посол болуп ишлеген кезиуде,  анда аллай затланы кёре тургъанды.

Тиширыу айтхан амалгъа артыкъ ышанырча тюйюл эди: хар отузунчу саусуз чечекге боялып, къыйнала кетип, алай ёле эди.

Англияда фермерле уа ийнек чечек адамгъа хаталы болмагъанын эслегендиле. Боялгъан эте эдиле, алай ёлюмге жетерча уа – угъай.

Анга эс бургъандан сора врач Эдвард Дженнер ийнек чечекни мурдорунда вакцина жарашдырады, аны 1796 жылда 14 майда фермер Джеймс Фиппсни сегизжыллыкъ жашына береди. Аны хайырындан ол  къартлыгъына дери жашап кетгенди.

Эки жылдан сора Дженнер «Ийнек чечекни сылтаулары эмда ол неге келтиреди» деген белгили китапны басмалайды. Аны да, Патчах илму жамауат жангычылыгъына артыкъ уллу ышанмагъаны ючюн, кеси ахчасына жарашдыргъанды.

Британлы аскерчилеге чечекден прививканы борчлу халда салгъанларындан сора уа, аланы бирине да хата жетмегенин кёргенлеринде, Дженнер къурагъан амалгъа сёз айтырча болмай къалады.

Кёп къалмай жюз жыл озгъандан сора Луи Пастер, Дженнерге хурмет эте, иммунитет къурагъан препаратланы барына да вакцинала деп атаргъа чакъырады, француз сёз vache - «ийнек» деп кёчюрюледи.

Алай жарлы къыраллада чечек энтта да жюзден артыкъ жыл сакъланып тургъанды. Битеудуния саулукъ сакълау организацияны (ВОЗ) 1967 жылдагъы вакцинация программасыны хайырындан къурутулгъанды.

Асламлы иммунитет къуралырча халкъны 80 процентине прививка этерге керекди, дейдиле специалистле. Бир ненча миллиард адамгъа вакцинация бардырыр амал а болмагъанды. Алай ауруу къозгъалгъан жерледе къыстау мадарла уа, сёз ючюн Нигерияда, бек къыйматлы болгъандыла. Жаланда 750 минг прививка этип, онеки миллион адам жашагъан регионда чечекни къурутургъа амал табылгъанды.

Бюгюнлюкде аны къозгъагъан сау вирусла жер башында жаланда Россейде эмда АБШ-да энчи лабораториялада сакъланадыла.

Полиомиелит

Бу ауруу чечекден эсе азыракъ адамны къыргъанды. Алай сау къалгъанлагъа уа андан эсе кюйсюздю. Полиомиелитден асламысында сабийле ауруйдула. Вирус организмге аууз бла киреди, ызы бла къаннга тюшюп, нерва системагъа хата салады. Аны ючюн санла къайтышмазча къурушадыла. Кёбюсюнде хата аякълагъа жетеди, алай хар онунчу саусуз а ёпке шаугютле къурушуп, бууулуп ёледи.

Быллай саусузлагъа жаланда бир болушлукъ бар эди - ёпкелени хауа бла жалчытхан энчи камера. Аны 1920 жыллада къурагъандыла. Аппаратны ичинде адамла ыйыкъла бла тургъандыла, бирле уа – сау жашауларын алай ётдюргендиле.

Полиомиелитден ауруггъаны  терк билген къыйынды. Аны,  чечекча,  адамны терисинде аллай кёрюннген,  ышанлары жокъду. Аны инфекция болгъанын а шведли врач Ивар Викман 1905 жылда билгенди. Ол кезиуге уллу шахарлада таза сууну качествосу игирек болгъаны себепли полиомиелитге боялгъанланы эмда анга иммунитетлери болгъанланы саны азайгъанды. Аны ючюн а ауруу къозгъалгъан шартла кёзге бегирек илинип тебирегендиле.

Полиомиелит кёбюсюнде айныгъан къыралланы баш ауруууду деген оюм да жюрюп тургъанды бир заманда. Алай артда ол терс болгъанын ангылагъандыла.

Америкалы врач Джонас Салк 1952 жылда бу ауруудан вакцина къурайды. Коллегасы Альберт Сейбин а талай замандан аны укол угъай, ичип хайырланыргъа жарагъан тюрлюсюн жарашдырады. Аны бла аурууну жайылыуу терк азайып башлайды. Совет Союзда уа 1961 жылгъа аны кёп къалмай толусунлай къурутадыла.

Бу ауруудан прививка бла байламлы бек бушуулу иш да болгъан эди: 1955 жылда Cutter Laboratories деген америкалы фирмада билмей препаратны сау вирус болгъан жюз минг дозасын чыгъаргъандыла. Аны эсеплери уа ма была: он сабий ёлгенди, 160-ны уа санлары къурушханлай къалгъандыла.

1988 жылда ВОЗ полиомиелитни жер башындан тюп этиу программасын башлайды. 1994 жылгъа ата-аналаны «шайтанлы этген» аурууну АБШ-да, 2000 жыллагъа уа – Къытайда, Японияда, Къыбыла Кореяда, ызы бла Европада эмда Къыбыла-Кюнчыгъыш Азияда къурутадыла. Бюгюнлюкде ол Афганистанда, Нигерияда эмда Пакистанда аз-аз ачыкълана туруучуду.

Эксперт оюмлагъа кёре, полиомиелитден вакцинаны хайырындан бир бла жарым миллион адам сау къалгъанды, онсегиз миллионну уа аягъы юслерине туруп, атлар онглары барды.

Кёме (корь)

Кёмеден вакцинацияны жетишимге эмда алай болмагъаннга да санаргъа тийишлиди.

Африкада къозгъалгъан Эбола ауруу жыйырма чакълы минг адамны къыргъанды. Анга битеу дуния эс бургъан эди. Кёмеден вакцина 1963 жылдан бери болгъанлыкъгъа уа, ол былтыр 207,5 минг адамны жашауун юзгенди.

Кёмени къозгъагъан вирус бек жукъгъан затха саналады. Ол чючгюргенде неда жётел этгенде тюкюрюк мылы бла жайылады. Саусузну юсюне тийгенде да кёчеди. Ауруп башлагъанны териси бек къызады,  чапырады. Жашаугъа къоркъуулу кезиуде адамны ёпкелери бла мыйысы ауруйдула, ол кеси да ётюп тебирейди.

Тийишли вакцина къуралгъынчы кёмени хатасындан жыл сайын жер башында 2,6 миллион адам ёле эди. Алай бу ауруу, айтылгъаныча, асыры къаты жукъгъандан, аны энтта да толусунлай къуруталмагъандыла. Асламлы иммунитет къуралырча адамланы 95 процентине прививка этмей боллукъ тюйюлдю. АБШ-да бла Европада аны жаратмагъанланы саны кёп болгъаны ючюн а арт жыллада бу ауруу жангыдан башын кётюрюп тебирегенди.

Аллай керексиз хапарла уа британлы медик Эндрю Уэйкфилдден чыкъгъандыла. Аны кёме, свинка эмда чапыргъан ауруулагъа къажау прививканы хатасындан сабийле толу акъыллы болмай къаладыла деген статьясы 1998 жылда кёп даулашла къозгъагъанды. Артда аны врач лицензиясын сыйырып, сёзлери да ётюрюк болгъанын кёргюзтгендиле. Алай ол хапарла уа кёплени экили этгендиле.

Айныгъан къыраллада кёмеге жукъгъанланы арасында ёлгенле да анда-санда болуучу эсе, Африкада болум къайда осалды. Сёз ючюн, былтыр Конгода аны хатасындан жети минг адамны жашауу юзюлгенди, кеси да асламысында сабийлени.

Быллай къыраллада эм уллу чурум медицина инфраструктура жетишмегениди ансы, башындача керексиз, ётюрюк хапарла тюйюлдюле. Вакцинация жаны бла къошакъ мадарла этерге деп ООН-нга кирген къыралладан ВОЗ 255 миллион доллар тилегенди.

Безгек (малярия)

 Алимле оюм этгенлерича, адам улу безгек бла бурун заманлада да ауругъанды. Ёмюрлени теренинден аны аты «мырды безгек» дегенча келгенди.

Бюгюнлюкде да ол  адамланы экиден бири жугъаргъа боллукъду. Жыл сайын андан тёрт жюз минг инсан ёледи. Кеси да экиден бири – Африкада.

Ауруугъа къажау ишде ургъуйла жыйылыргъа ёч болгъан мырлы жерлени къурутуу бек уллу магъананы тутады. Адамны къоруулагъан аула, безгекни ал кезиуде онгун алгъан препаратла да хайырланыладыла. Алай бактерия экинчилерине чыдамлы болуп башлагъанды деген хапарла да чыгъып тебирегендиле.

Адам улуну, бегирекда сабийлени ёлюмге келтирген эм эрттегили, къоркъуулу ауруугъа саналады безгек. Жыл сайын анга 200 миллиондан артыкъ инсан аурууду.

Илму ишлеге 700 миллион доллар къоратылып, ала кеслери да 32 жыл бардырылып тургъанлыкъгъа, андан иммунитет къурагъан вакцина энтта да жокъду. Сынам халда этилген бир препаратны Гана, Малави эм Кения къыраллада тинте турадыла. Аны эсеплери эки жылдан сора белгили боллукъдула. Шёндю уа не зат билиннгенди: ол жаланда 40 процентге къоруулайды, кеси да иммунитетни жаланда тёрт жылгъа къурайды.

Башха аурууладан вакцинала бла тенглешдиргенде, аны артыкъ уллу жетишимге санарча тюйюлдю. Бютюнда бир угъай, тёрт прививка этерге кереклисин айтса.

Не десе да, специалистлени ол аз-маз кёллендиреди. Алай дагъыда бу вакцина безгекден ышаннгылы не хазна сакъласын, дейдиле ала.