Бий-Мырзаны къаласы

Бюгюн биз сизни 1980 жылда белгили фольклорчу эм жазыучу Таумырзаланы Далхат Хозаланы Хусейден (1895 ж.т.) жазып алгъан эсгериулени бир кесеги  бла шагъырей этереге сюебиз.

Черекни боюнунда Мухол башында бир жарты къала турады. «Ол кимники болгъанды? Аны нек ойгъан болурла?» - деп, мен Къоспарты таба чыгъып баргъан сары шинли, келбетли кишиге сордум. Башындагъы шынтагы халыдан эшилген бёркчюгю бла терлеген бетин сюрте, ол сабыр жуууап къайтарды:

- Аллай кёп къалала эсгерилмей турадыла. Ол да аладан бириди. Мен аны хапарын билеме.

Уллу кюн къыздыргъан къара ташха олтуруп, Хусей хапарын башлады:

 - Былайдан къала иги кёрюнеди. Артында оюлгъан туркъулары энтта да турадыла. Ала кеси заманында бийлик этген кишини юйлери эдиле. Энди уа жер бла тенг болгъандыла. Адам жашагъанды мында деп айтхан да къыйынды анга. 20-чы ёмюрню 20-чы жылларында бийиклиги он метр чакълы болгъан къаланы къабыргъанлары сау эдиле. Шёндю уа аны бийиклиги юч метр бла жарым болгъан къабыргъасы турады. Къала гыйы ташладан ишленнгенди, тытыр бла юзмез къатышдырылып къаланнганды. Къабыргъасыны къалынлыгъы бир метр чакълыды. Аны эки эшиги болгъанды: бири уллу юйюню ичинден кирип, къаланы тюбю бла чыкъгъанды, экинчи эшиги бла къаладан чыгъа келгенинглей, тереклеге айланнган жанында, ариу, кенг арбазгъа тюшерге болады. Анда бий, тукъумун жыйгъан заманда, уллу той-оюн этип болгъанды.

  Огъарымалкъарлыла алайдан тёбен жанына «Къаладан тёбен» дегендиле.

Абайлада Салал деген жашчыкъ туууп ёсгенди. Кюннюм башындагъы къаялада ол жетмеген жер болмагъанды. Не къыйын жерге да кийик кибик ёрлеп кетгенди. Кюнлени биринде ол элли жашчыкъла бла айланыргъа кетгенди. Сора жол бла ёргеден ёрге кире, Салал не ёрге баралмай, не энишге тюшалмай къалгъанды. Тенглери келип юйюнде айтхандыла. Жашчыкъны атасы терк окъуна элде мараучулагъа бла къаячылагъа билдиргенди. Ала мычымайын жетгендиле. Ала кеч болгъунчу аны къутхарыуну оноуу этгендиле. Алай жашчыкъны ызындан киши киралмагъанды.

- Жанларым, кёзлерим, башха амал жокъмуду? Кеч болгъанлай сабийни жукъу басып, анларын бошайтыр, сора ол энишге жыгъылыр, - деп жарсыгъанды атасы.

   Ол заманда Хоугамлада ашыгъып келген биреуленнге адамланы кёзлери илиннгендиле. «Ярабий, ол келгенден бир болушлукъ иш боллукъ болмазмы, бери тартхан кёрюнеди да?- дегенди халкъ.

Келген хар такъыйкъадан жууукълаша, аны кёрюмдюсю уллудан уллу кёрюне тебирегенди.

- Мен таныдым аны. Келген Шауурдат тюбюндеги акъ къаланы иеси Бий-Мырзады. Биз таныгъан таулада ол кирмеген къая болмаз. Ол аллай кишиди. Энди андан бир болушлукъ болмазмы, - дегенди жашчыкъны атасы.

Бий-Мырза къая тюбюне жетгенде, кюнню кёзю Чегет жанында Къызыл къаядан юзюлгенди. Андан сора терк окъуна таула ичи къарангы бола башлагъанды. Ол, адамлагъа кёзю-къашы бла салам берип, ёрлеп башлагъанды. Жухдан жухха секире, кёзден секирмеге къутула, бир уллу къая ыранны кёнделен тартып башлагъанды. Ырандан да къутулуп, бауур кибик бир сыйдам бетни ётюп башлагъанды. Энди адамла жашчыкъны бла Бий-Мырзаны аралары къысхара баргъанын эслегендиле. Алай бираздан ала кеслери да кёрюнмезча къарангы болгъанды.  Насыпха, Къызыл къая башында толгъан ай кёрюндю. Кюнча  жарыкъ этмесе да, къаяда къол тутар, аякъ басар жерчиклени табаргъа онг бере эди. Ашыгъып, асыры терк баргъандан, арыгъан Бий-Мырзаны терлеген аркъасына чепкен кёлеги жабышып, юсюндеги къара къапталы да ауурлукъ эте башлагъанды. Къаягъа сыртын берип, аны да тешип алгъанды.

- Салал! Къайдаса? – деп къычыргъанды.

- Мындама, Мырза. Сол жанынга тарт. Алайда ыран барды. Андан бауурланмай ёталмазса. Ырандан къутулсанг, мен тургъан жерге къарап къаллыкъса, - дегенди жашчыкъ.

   «Къудуретни жаратхан Тейри, бу бери чыкъгъан да къалай этгенди! Бек батырды. Бу мындан къутулуп, ёсюп, заманына жетсе, ол жерде ол деп айтылыр», - деп келгенди Бий-Мырзаны кёлюне.

Баргъаны боллукъду.