Закийни отха къарап айтхан сёзю- бюгюннгю жашауну белгилери

Таулу халкъны аты бурун заманладан бери ёлюмсюз нарт таурухла бла жырлада айтыла келгенди. Халкъны жаны сау къадарда ол жырла бла тау­рухла унутуллукъ тюйюлдюле. Буруннгу грек мифледе Зевс, темирчи Гефест, тилчи Гермес, адамлагъа кёкден от алып келген Прометей, сюймекликни ёкюлю Афродита кибик аллай тейриле болгъан эселе, бизни нарт таурухлада – кюйсюз Фук, эриусюз Элия, нартланы азат этген Ёрюзмек, халкъ ючюн эмегенледен, Про­метей кибик, от алып къачхан Сосурукъ, Афродита кибик, ариу да, акъыллы да Сатанай, Гефест кибик, уста те­мирчи Дебет, Гермес кибик, ачы тилли, сёзчю Гилястырхан, дагъыда алагъа кёре башха нарт батырла, тейриле да тюбейдиле. Ол а бизни халкъыбыз бек эрттегили халкъладан бири болгъанын айтхан бла къалмай, атсыз болсала да, бизни, Гомер кибик, буруннгулу поэтлерибиз бола келгенлерине шагъатлыкь этеди...

Ма быллай терен магъаналы тенглешдириуледен башлагъанды кесини заманында Бабаланы Ибрагим Къулийланы Къайсынны «От» деген поэмасыны юсюнден сюзюу материалын. Биз аны басмагъа жарашдырып бюгюннгю газетде беребиз.

Нарт поэма

Эндиге дери биз ол затланы къартдан жашха ёте келген, халкъ байракъныча, бийик тутхан, жашау да, тарых да магъаналы нарт сёзледе, жырда, таурухда кёре эсек, энди Къулийланы Къайсынны нарт поэмаларында да кёребиз... Аладан бири аны «От» деген поэмасы эди. Аны жазар акъылгъа поэт кеси урушха кирген кюн окъуна келгенди. Алай жазгъан а 1948-1962 жылланы араларында этгенди. «Отну» жазаргъа поэтни эсине Уллу Ата журт урушда келгени себепли, хапар отну огъурсузлугъуну юсюнден барлыкъ сунаса. Алай сёз а халкъны жашауунда отну огъурлулугъуну юсюн­денди.

Ол уллу поэма тюйюлдю, алай аны магъанасы нарт кибик деменгилиди. Нарт элледе, къолгъа сауут алыр адам къалмай, къазауатха кетип тургъанлай, эмегенле келип, аланы отларын ёчюрюп, къарт-къарыусуз, сабий-балий деп къарамай, барыны да дунияларын, бир ки­бик, къарангы этип кетедиле. Тау эллени от жылыусуз, отсуз, ахырында уа – от жагъасыз къалгъан трагедиялары, андан сора элледе жангыдан от тиргизир ючюн болгъан таукел ишле, чынтты кишилик, огъурлулукъ. Поэманы агъачы аллай уллу магъаналы затладан ишленнгенди.

 Суратлау къудурети

Поэманы агъачы, аны суратлау къудурети, поэт кеси нарт элледе болуп, алагъа келген къыйынлыкъны кёрюп къайтхан кибик, алай тынгылы бол­гъанын кёребиз. Ол «отну» хар солууунда кёрюнюп турады. Аны окъуй туруп, артха, озгъан ёмюрлеге жортууулгъа чыгъып, ингир къарангысында нартлагъа къонакъгъа къайтхан кибик болабыз. Алай солуй, сыйлана турур заман тапмагъанча болуп кетебиз.

Поэма бизни, жана тургъан от кибик, тынгысыз этгенлей турады. Ол поэтни жюрегин дуу деп ёртен алып къойгъанча, алай жазылгъанды... Поэманы аллы окъуна, билмей тургъан­лай, жол чыгъып къалгъаннга ушайды. Ол тынгысызлыкъны биз аны ал суратында эслейбиз: ол зат поэтни ёз ышанларындан бири эди.

«Нарт эллери отсузлай къалып,

Таулада от жанмайды энди.

Эт, гыржын да бишмезча болуп,

Таулагъа къара кюн келгенди.

Къара кюн келгенди, юйледе

От тиргизирге амал болмай.

Этле турадыла чюйледе,

Халкъ не этсин, къайгъыгъа къалмай!» -

дегенни эсге тюшюрюп, сагъыш этебиз... Угъай!.. Ишни халын андан шарт ангылатхан къыйын эди. Халкъ бла бирге биз да къайгъы этгенча болабыз. Аллай уллу кючню назму тизгинлеге поэт къайгъы сёзню кючю бла кийиреди. Бу эки сураны ызындан къысха былай окъуйбуз:

«Къайсы къара кюч ёчюлтгенди

Тауланы мыдыхлы отларын?

Ол къара кюч умут этгенди

Юзерге нартланы артларын».

Ал тизгинлени да эсде тутханлай, назмуну окъусакъ, бир тюрслю сёзню кючю бла энчи магъаналы затланы къалай суратларгъа боллугъун да кёребиз.

Поэманы былайында Къайсын отну огъурлу къудуретин кёзге кёрюннгенлей турур кибик, сёз къабындырады.

«Тойлада, къууанчлада этле,

Тылпыу эте, бише туруучу,

Мыдыхындан къызарып бетле,

Жибиген быстырла къуруучу

Отла жаннган от жагъалада

Жангыз жинк да жокъ, жылыу да жокъ,

Къабырча мудах кюл – алада,

Эт тылпыу, кёмюк мылы да жокъ!»

         

  Жау чыракъ жилтиреген юйге хауа чыракъ алып кирген кибик

Биринчи сура кесини жашау кючю бла бирге толусунлай «отла» деген сёзню сураты болуп къалады, «отла» де­ген сёз а аны ызындан келген сёз бла бирге «от жагъаланы» жарытады. Поэзияда Къайсынны бу адети жау чыракъ жилтиреген юйге хауа чыракъ алып кирген кибик эди. Экинчи назму сураны ахыр юч тизгинин алдагъы тизгинле тутхан магъанагъа къажау этип тохтайды. Алдагъы тенглешме бла келишме уа кюн жылыудан бла ырахатлыкъдан то­лу жашауну билмей тургъанлай жетип, буз уруп кетгеннге ушатадыла,

Поэмада кюреш эмегенле бла барады. Аланы къылыкъларын Къайсын кёп тюрлю амал бла ачыкълайды. Аладан бири диалогду. Эмегенлени бир-бир къылыкъларын поэт ала кеслери сёлешген сёзле бла туура этип къояды. Сёз ючюн, эмегенлени хурметсизликлерин, кюйсюзлюклерин ол былай кёргюзтеди:

«...Къырайыкъ, жояйыкъ къалдырмай! – дедиле элде эмегенле,

 Отсузлай къойсакъ, от жандырмай,

Эллери термиле ёлюрле! –

Деди тамата къарт эмеген.

Ол айтханча этип къойдула.

 Сизге тапды термиле ёлген! –

Деп, отларына суу къуйдула!»

Къарт эмегенни бу сёзю бизге ёлюмню сёзю кибик, ачы эшитиледи... Элни сабийи - «Житча!», къарты уа - «От! от!» - деп къычыра, бир-эки кюн озгъандан сора, поэмада ауруп, къазауатха да баралмай къалгъан Сосурукъну тёшекден тургъанын кёребиз. Аны сыфатын да поэт ол кеси айтхан сёзню кючю бла суратлайды.

«Айтды таматагъа – къарт нартха:

- Мен барып, от табып келейим,

Эталмасам, элибиз отха

Жылынырча, кесим ёлейим!..

Эмегенлени кеслеринден

Алырма отну, сыйлы отну!

- Бир чек да жокъду кючлерине –

Ала сени жоярла тутуп!

Кюч бла угъай, акъыл бла

Хорларгъа керексе аланы.

Акъыл бирде таугъа тенг бола:

Къарыудан тынч салыр жолланы...»

Къарт эмегенни сёзюню къатында кёк бла жер кибик тюйюлмюдюле ала! Былайда Сосурукъ бла къарт нартны айтханлары, кишилик бла чал акъыл, бир бири кёзюне къарап кенгешген ки­бик, Сосурукъну баз ауазы бла нарт къартны сабыр ауазы алай эшитиледиле...

Поэзия амаллары

Поэт ол лирика жигитни жюрексиннген сёзю бла сурат ишлеялмады десек, айып алыр эдик. Биз мында поэтни дагъыда бир суратлау ызын эслейбиз. Къайсындан ёзге жазыучу болса, эме­генле бла сермешге жангыз Сосурукъну къолуна, «да, айымыды, семиртип айт­хан сунарла», деп, къылычны уллусун тутдуруп иерге да болур эди. Алай Къайсын былайда да башха жол ишлейди. Ол Сосурукъну къолуна сауут орнуна акъыл берип, жолгъа алай ашырады. Поэт алай нек этгеиди? Поэмада жууап бармыды анга?

«...Тау этегинде бир ёзенде

Эмегенле да къолташ ата

Тургъанлай, кёрдю ат юсюнден

Сосурукъ, терк тохтатды атын.

Туурадан къарап бираз турду:

Пай, пай, пай! – атхан ташлары да

Гебенча...»

Гебен тенгли къолташ атып ойнай тургъан, аллай къылыкъсыз къара кючлери болгъан эмегенлеге сауут бла жа­нгыз адам не эталлыкъ эди. Мында неден да акъыл мажал боллугъу поэтге баям эди.

Поэмада сёз отну юсюнден баргъаны себепли, поэт аны кёп жерде кёп тюр­лю поэзия сёз бла ышырады. Отну адамлагъа кюсетген къыллы къоймай, табийгъатны кючлерине да сагъындырады.

«...Ма от! Ма от! Ма от! – дегенлей

Тура эди жюреги аны:

Дуния кючюн анга бергенлей,

Дорбунда от гюрюлдеп, жанып,

«От! От! – деп, алай ургъан кибик,

От тауланы эркин желлери,

«От! От!» - деп, алай баргъан кибик,

От тауланы суулары кери,

Кёрюнюп турду Сосурукъгъа,

«От» деген сёз кёлюн жарытып,

Башха сёзле дунияда жукъгъа

Тиймегенча. Ол сёз – бек анты».

Ма энтта да бир жангы сыр сураты. Былайда биз назму тизгинледен бетибизге от жарыгъы ургъан кибик болабыз. Ол а адамны неллай ишге тюшгенине кёре, аны кёлюнде не болгъанын тюз ангылап, адамлагъа сагъыш, моно­лог халда бере билмекликни туура этеди.

Диалогла бла

Поэмада эмегенлени къара кючлери айтып жалчытмаз кибик, уллу тау тенгли болуп, акъыллары уа тюкге да тиймегенин Къайсын биягъы ушакъ диалогла бла кёргюзтеди... Сосурукъ, дор­бунда гюрюлдеген отдан кёзюн алмай, эмегенлеге айтады:

«- Биз, адам улулары, нартла,

Бир затны юсюнден даулашып,

Кёп къыйналдыкъ, жашла, къартла.

...Энди

Жамауатыбыз мени сизге

Аны ючюн жибергенди.

Болушурсуз деп элибизге.

Сиз, эмегенле, адамлагъа

Ушамай, акъыллы боласыз,

Эсигиз тенгди бу таулагъа,

Не затха да амал табасыз.

Сизнича уллу акъыллары

Болгъан жанлагъа биз, билалмай,

Къыйналгъан затны айтхан барын

Неди? Айтырсыз бир къыйналмай».

Биз бу сёзлени (ала Сосурукъ кёлю бла айтханча кёрюнселе да) хыликкя этип, масхаралап айтылгъанларын билебиз. Даулаш нени юсюнден баргъанын айтхандан сора, поэт эмегенлени акъыл­лары ненча гёренке тартханын аланы кеслерини сёзлери бла ёнчелейди:

«... - Ала, тюз айтаса. Биз билмез

Зат да болмаз...

- Айхай, къуш да кёп жашайды! – деп

Тамата эмеген, - ма мени

Атам да алай айта эди -

Акъылманы эмегенлени.

- Сора мени атам а сени

Атангданмы тели эди? – деп

Къычырды бир эмеген. – Жерни

Бу биз кёрюп тургъан юсюнде

Къузгъундаи кёп жашамайды зат!

- Къуш кёп жашайды! – деди бирси.

- Угъай, къузгъун кёп жашап турад!

- Къуш кёп жашайды. Жаншама сен!»

Сора дагъыда:

«Къуш!» «Къузгъун!», «Къуш», «Къузгъун!» - деп

Сёз къаугъа болуп, эмегенле

Тюйюше чыкъдыла дорбундан,

«Къуш!», «Къуш!», «Къузгъун!» дегенлей.

Къаугъа, хахай эте, барысы

Уллу тёшню энишге кетдиле.

Жагъалаша, барын тер басып,

Бир бирин къан жухлу этдиле...

Атлы тизгинле

Бу назму суралада поэт эмегенлени акъыллары ала кеслери суннганча болмагъанын, аланы кюлкюлю угъай, кюлкюлюк ишлеринде тели къылыкъларын да кёргюзтюп къояды. Биз а тизгинледе поэтни масхарагъа да уста болгъанын кёребиз. Поэманы былайдан арысын поэт тюз от жаннганча, алай бардырады. Со­сурукъ, жаннган кесеуню да алып, къалай баргъанын Къайсын былай суратлайды:

Сосурукъ чабады, чабады,

Къолунда жанады от кесеу.

Отну бийик тутуп барады,

Къылычны тутханындан эсе.

Жерде къарангылыкъны къуугъан кибик.

Нарт чабады, чабады.

Нартлагъа жангы къууанч туугъанд:

От кесеу жанады, жанады!

Отну къылычдан бийик тутуп, Про­метей кибик, къарангылыкъны къуууп баргъан адам, ёмюрде унутулмай, кёз юсюбюзде турур кибик, алай жазылгъанды. Поэманы магъанасына кёре, ол адам улуну эсини ышаныды дерге боллукъду. Ол тёрт тизгинде келишмеле бла экинчи сурада тенглетме кибик, аламат бояула поэманы ариу этедиле, «нарт чабады, чабады», «от кесеу жанады, жа­нады» - деп, тохтамай къатланып келген атлы тизгинле уа поэманы баргъан динамикасына, аны жюрюшюне, тыйгъычсыз жюрек кючюне да сейирсиндиредиле...

Быллай ажымлы ишни юсюнден ол халда чырмаусуз жазмакълыкъны магъанасы тереннге кетеди. Ол поэт бизни таулу халкъны таурухлада айтыла келген тарыхына да, бюгюннгю кюнюбюзгеча, берилгенин сездиреди...

Суратлау мадарларыны жашау кючлери

1964 жылда И. Гринберг Къайсынны юсюнден: «Акъылны, жюрекни да батырлыгъы» деген статьясында былай айтхан эди: «...Поэтни халкъны жашауу бла байламлыгъы аны жаланда уллу темаланы ичлеринде эсленмей тургъан затланы айырып, сайлай билгенинде тюйюлдю, - ол жашауну тохтаусуз жорукъларын, аны ич къудуретин, ариулугъун да кёргюзтген дуния бла бир ахшы суратлау бояула тапханды...»

Бу биз окъуй баргъан поэма да анга шагъатлыкъ этген чыгъармаладан бириди. Таза да малкъар халкъны къудурети бла жазылгъаны, жаз тили, устазгъа, ишчиге да бир кибик, тынч ангылашыннганы суратлау мадарланы жангылыкъларында ачыкъланады. Ала бизге бурун заманны кёргюзтдю эселе да, иш алайды. Поэт кесибизни халкъыбызны чапыракъларын заман саргъалтхан, харфлары да мутхуз эсленнген, эрттегили тарыхын кесини жашау табийгъаты берген суратлау мадарланы жашау кючлери эсден кетмез кибик, поэманы алай жазгъанды.

Ол жана тургъан отха да андан ушайды. Аны хар тизгини 9 жикденди – алада поэтни жюреги ургъанлай турады. «Отну» хар сурасы таулу халкъны тарых китабыны бир чапырагъы кибикди... Поэма бошалгъан былай этеди:

Барын хорлагъан кючюнг, ёлюм

Келтирмей, жашау берип турсун!

Сени ёлюм кюч этген тели

Онгмасын, аны тейри урсун!

Дуниядан ажымлы кетген огъурлу поэтибиз – Къайсынны отха къарап айтхан сёзю жерде отну магъанасын да, кючюн да баям этеди. Аны кесини уа огъурлулугъун кёргюзтеди, жазылгъан нартлагъа аталып этген эсе да, шёндюгю жашау ючюн поэтни къалай къайгъыргъанын да дайым сездиргенлей, Прометейни оту кибик жаннганлай, жарытханлай турлукъду...