Эм уллу, къыйын, даулашлы ишлени сюзген буруннгу Малкъар тёрени юсюнден

Баргъаны. Аллы байрым кюнню номериндеди

Рачыкъаулары деген чегем бийле артыкъ да кюйсюз, огъурсуз адамла эдиле. Биреуню арбазына кирип, боза, сыраларын тауусуп кетгенни, неда жылкъыны сабанлада отлатханны жукъларына да санамай эдиле.

Жаш келинлени бахчаларында ишлетип, сюрюучюлени тюйюп, къызлагъа окъуна артыкълыкъ этген адетлери болгъанды. Адамла кёп къыйналып, инжий турдула, ахырда Никкола деген жерчикде жашырын халда Уллу Тёре жыйылгъанды. Тёречилени оноулары Рачыкъауланы къырайыкъ деп, алай болду. Тёреде олтургъан бийледен бири, Малкъарукъланы Ахтухан улу Келемет: «Ол ишни мен къурайым», -дегенди. Тёрени энчи аскерчилери болгъанлыкъгъа. Жырда былай айтылады:

Ахтухан улу батыр Келемет 

Ахшы ишлерин Тёреледе биширди, 

Жанмырза улу Гелдиреуюк 

Жангыз ургъанлай, Рачикъау улуну 
                             башын тюшюрдю. 

Рачикъауланы уллу тукъумну, 

Къагъанакъ сабийледен башлап, 

Къартларына дери, тюп этгендиле.

Ол ишге В. Миллер бла М. Ковалев¬ский «Чегемни Варфоломей кечеси» дегендиле. Чегем ауузунда бусагъатда да ол тукъум бла байламлы жер-суу атла, къалалары да къалып турадыла. «Ра¬чикъауланы жырына» къарайыкъ. Ол бир къауум шартны ачыкъларгъа болушады. Малкъарукъланы Келемет, Рачыкъауланы къырыр ючюн, кеси жанына Элбайланы Тайчыкъны бла Баланы этгенди. Ала Рачыкъауланы тасхаларын билдирип тургъандыла.

«Берекет берсин Элбайланы Тайчыкъ бла Балагъа, къан тёгюлдю Гестентиде Рачыкъауланы талагъа». Рачыкъауланы эркин, уллу жерлерин къара халкъгъа юлешгендиле. Жыр былай бошалады:

Уллу Тёреге энди ыспас этейик, 

Жерсизлеге Ылышкыны берейик.

Уллу Чегемге, Уллу Тёреге жол этдик, 

Рачикъауланы арты бла думп этдик.

Рачыкъауланы бир келинлери, ол за¬манда Дюгерде жууукъларына къонакъгъа кетип, жаш тапханды. Анга 7-8 жыл толгъанда, анасы, Тёреге келтирип, Рачыкъауладан болгъанын айтханды. «Муну оноуун сиз этигиз, - дегенди, - алай Тёре анга тукъуму жашагъан элде, Думалада жашаргъа къойса эди, бек ыразы боллукъ эдим», - дегенди. Кенгешде дертни тохтатыргъа, жашчыкъны элге аманат этип, жер да, мал да берип, 17 жыл толгъанда уа, жууукълары айтхан къызны анга къатыннга алыргъа, деп оноу этгендиле. Атына Тууду атагъандыла. Туудулары де¬ген тукъум андан жайылгъанды. Аны бла бирге, Туудулары бий тукъумгъа саналмазлыгъы да чертилгенди.

Уллу Къарачайгъа ийнарал Эммануэлни аскери киргенде, къарачайлылагъа болушлукъгъа Дюгерден да, Беш Тay элден да аскер баргъанды. Ол оноуну чыгъаргъан Уллу Тёре Чегемде, Байрым килисаны къатында жыйылгъан эди. Ол ишлени ызлары халкъны эсинде къалгъандыла. «Хасаука» деген жырны эм сейир тюрлюсюн кёп болмай фольклорчу Журтубайланы Махти тапханды. Ол жырда къарачайлыла жигит дюгер аскерчилеге уллу ыспас этедиле, аланы болушлукълары ючюн. Ол жырны башха тюрлюсюн мен да жазгъанма, жюз жыл болгъан Жабелланы Мусса деген къарт айтып. Ол жырда битеу малкъар-къарачай халкъны, бир болуп, кючлю аскер бла сермешгенлеге, халкъ¬ны бирлигине махтау бериледи. Мусса айтханнга кёре, Хасаукада сермешге Жабелладан да адамла къатышадыла.

Согаладан да, жангыз бир тукъумдан беш адам баргъан эди ары, дейдиле Чегемде.

Тёре бир-бирде къан тёгюуню да тохтатыучу эди. Чегемде быллай иш болгъанды къачан эсе да. Кам ауулда жашагъан Эттеланы Мусса Согалары деген кючлю тукъумдан Сюйдюмханны къатыннга алады. Согалары Чегет элде жашагъандыла. Эки ауулну арасы юч ки¬лометр чакълы эди. Юйдегили болгъунчу Мусса бла аны антлы шуёху (Аккаладан эди), алгъа къатын ким алса да, биринчи кечесин шуёхуна къоярыкъды деп, бир бирине сёз бергендиле. Кече отоугъа эри кирмей, башха эр киши киргенде, келин, къычырыкъ этип, арбазгъа чабып чыгъып, жаланаякъ юйлерине келип, жууукъларына ишни болгъаныча айтханды. Согалары, «намысыбыз бла ойнайла да была» деп, сауут-сабаларын хазыр этип, эр кишилерин тау жайлыкъладан, уудан чакъыртхандыла. Тукъум таматала Эттеланы саулай къырыргъа керекди деп, оноу этгендиле. Согалары дерт жетдирирге тебирегендиле деген хапар Уллу Элде, Думалада, Булунгуда жашагъан тёречилеге жетгенди, ала Холам бла Бызынгыда тёречилени чакъырыргъа бегеуюллени ийгендиле. Ингирде Тёре да, Согаланы таматалары, къартлары да жыйылгъандыла. Тёре алагъа Эттеланы къырсагъыз, битеу халкъ сизни юсюгюзге айланып, халек этерикди, деп къаты айтханды. Ол къызны намысын тюшюрген эки жашны оноуларын Тёре кеси этер, дегендиле. Экисин да Тёре туугъан эллеринден къыстагъанды. Эттеланы Мусса Къумукъ элледе жия къобуз согъуп айланнганды, Аккай улу уа Биттиргу деген жерге кёчгенди. Тукъумундан къысталып, кёп заман озуп кечилгенли себепли, юйдегили да кеч болгъанды.

Ол ишни юсюнден халкъда аламат жыр этилип, Булунгуда Къудайланы Сагъытни бла Яникойда Жазаланы Хамитни эслеринде турады.
Бир бёлек замандан ёлет кирип, Со¬галары къырылыргьа жетгендиле. Къалгъанлары Чегет элден кетип, Жууунгуда шёндюгю Габолары бла Жанмырзалары деген тукъумланы къурагъандыла. Тёреде даулаш болмай эди, мамырлы халда этиле эди хар оноу дерге жарамайды. Халкъда жюрюген хапаргъа кё¬ре, къарачай бийле Бахсан башындан Къобан бойнуна кёчген заманда, Кърымшаухаллары бийлеп тургъан жерле иесиз къалгъанда, таубийле бири бири бла ол жерле ючюн уллу кюреш ачхандыла. Ол кюрешге Тёре да къатышмай амалы жокъ эди.

Чегем ауузунда Кърымшаухалланы жайлыкъларын бла сюргю жерлерин – Ара Боранны, Кёкташны, Гестентини, Быллымны эмда башхаланы – Малкъарукълары бла Сюйюнчлары алгъандыла. Бусагъатда Ара Боранда «Кърымшаухалланы тала» деп жер болгъанын, анда шауданнга уа «Кърым-шаухалланы шаудан» дегенни хазна киши билмейди. Холамда бла Чегем башында бир къауум жерлени уа Огъары Малкъарны бийлери Абайлары алгъандыла. Чегем ауузунда, Мёлюшкюде бусагъатда «Абайланы баула», «Абайланы жайлыкъ» деген жер атла бардыла.

Холам бийле Шакъманлары Абайладан айырылгъанлары да белгилиди. Ол ишле, баям, 16-17-чи ёмюрледе болгъандыла. Малкъарукълары бла Ёрюзбийланы Исмайыл да Быллым ючюн сермешгендиле. Алгъын ол жер къарачай бийлени эди. Ол узакъ заманланы юсюнден хапарлагъа, таурухлагъа кёре, биз Тёрени магъанасын толу ачыкълаялмасакъ да, халкъыбызны ол къыйын, адам¬ла жоюлгъан, къан тёгюлген заманында Тёре адамланы жарашдырыргъа кюрешгенди, бирлик къурагъанды, десек, жангыллыкъ болмазбыз. Тёрени иши бла байламлы болумланы юсюнден хапарлагъан башха документле да бардыла.

Таулула, дюгерлиле Къабартыны къорууларгъа болушхандыла. Баям, ол иш Тёрени оноуу болмаса, къураллыкъ тюйюл эди, нек десегиз, ол халкъла бирлешип, бир оноугъа келишир ючюн, Тёре жыймай, къыйын эди.

Л.И. Лавров алай жазады: «Къабартылыла бла бирге таулула 1804 жылда генерал-лейтенант Г.И. Глазенатны уллу жыйыны бла къаты урушхандыла. Чегемде 9 майда уллу сермеш болгъанды. Г.И. Глазенат Александр I патчахха ийген рапортунда, сермеш эрттен бла сагъат 11-ден башланып, эрттен бла 6-гъа дери баргъанды, деп билдиргенди. «Урушхан, - дейди ол, - къоллада, тарлада эте эдик, 11000 жанларын-къанларын аямай сермешген къабартылыла, чегемлиле, малкъарлыла, къарачайлыла, осетинлиле бла, аланы бетжанла бла къуршаланнган 12 ауулдан чартлатханбыз», - деп.

Ол халкъла 1810 жылда ийнарал Булгаковну аскери бла жигит сермешгендиле, ол Къабартыны тау этеклерин бийлейме дегенде.
18 ёмюрню ортасында, Арслан-Гирей деген кърым хан Къабартыгъа уруш этеме деп келип, аскери Къобан сууну онг жагъасында тохтагъанда, таулула, къарачайлыла, дюгерлиле да, айхай да, Уллу Тёрени оноуу бла Къабартыгъа болушханларына бир ишек да жокъду. Ма ол замандагъы документде былай жазылыпды: «Уллу Къабартыны битеу бийлери бла ёзденлери жыйылып, бир жерде къошла салып турадыла. Ала бла бирге Гитче Къабартыны бийлери бла ёзденлери эмда таулада жашагъан халкъланы таматалары (чеченлиле, таулула, дюгерлиле) кеслерини адамлары бла къабарты бийле бла бирлешип, аладан сора да, Къобан артындан келген, къабартылы бийлеге бойсунуп жашагъан абазалыла».

Бу ишде бек къыйыны – тёречилени атларын тохташдырыуду. Холам эсгертмеле, Абайланы Мусосну жазгъаны, къартланы эслеринде къалгъан адамланы атларын айтыргъа боллукъбуз.

Ала бары да белгили адамла болгъандыла - Абайланы Сосуран, Биттирланы Болака, Ёрюзбийланы Исмайыл, Къулуйланы Хасан, Ахматланы Къаншаубий, Жабелланы Жабел, Малкъарукъланы Келемет, Трамланы Трам, Басиатланы Мycca, Жаникаланы Жаммот, Газаланы Таусолтан, Биджиланы Хаджигерий, Эттеланы Сюлемен, Сюйюндюкланы Илияс, Жазаланы Къонакъ, Къудайланы Тебо, Гиргёкъланы Ислам, Сюйюнчланы Мусос, Бийланы Алий-Хад¬жи, Созайланы Къасполат, Къудайланы Алий-Мырза, Таукенланы Хаджимырза, Таппасханланы Акболат, Байчораланы Бедене, Кърымшаухалланы Хаджи, Гыллыланы Тутар, Эдокланы Ибрахим эмда Къаражаулары деген бий тукъумдан атлары белгили болмагъан бир бёлек адам.

Тёрени ишине, ишексиз, къабартылы Лиуан Бжихатлоков бла Къазанукъа Жабагъы да къатышхандыла. Тёрени ишине тюз багъа биче, X. И. Хутуев бла К. Г. Азаматов аны къурау-низам адетин учхара, асыры тюз ачыкъламай къоядыла. Анга шагъатлыкъ аланы бу сёзлери: «Олийни оноуун халкъ сюд-тёре мардалагъанды, тёреде эм къарт таубийле кенгеше эдиле... Таулуланы адетлерини тышында бир иш чыкъса, тёре жангы адет тохташдыргъанды. Алай бла, тёре адет (закон) салгъан махкемеди. Халкъ сюдню эски, чырмау болгъан адетлени да къурутургъа кючю бар эди».

Тёре бир заманда да къартла кенгеши болмагъанды. Ол битеу халкъны, халкъ айыргъан, битеу политика жашаугъа къарагъан махкемеди. Къарт адамла тёречиле болгьандыла деген да хазна тюз болмаз. Ол эки авторну башха сёзлерин да – битеу оноу-сюд, къуллукъ – таубийлени къолларында эди дегенлери да терсди. Нек?

Биринчиси, тёречилени жаланда бийледен угъай, башхаладан да айыргъандыла – къара ёзденле бла ёзденледен (къулланы къошмай эдиле). Айхай, алай болса да, бийлени сёзлери игирек ёте болур эди, анга уа киши да дау этмейди.

Бийлени оноуларыны мардасы, чеги болгъаныны юсюнден Н.П. Тульчинский да жазгъанды: «Таубийле, орус помещиклеча, неда къумукъ бийлеча, битеу жерлерине эркин нек тюйюл эдиле? Баям, аллай эркинликлери болмаз эди».

19 ёмюрню аллында Клапрот: «Къарачайлыла кеслерини бийлерини намысларын бир зат бла да кётюрмейдиле», - деп жазгъанды.

Жарсыугъа, Тёрени юсюнден шёндюге дери къарачай-малкъар этнографладан, тарыхчыладан киши тинтип жазмагъанды, бир-бирле уа, сёз ючюн, А.И. Мусукаев, дюгерлилени ныхасларын таулуланы ныгъышлары бла тенглешдирирге кюрешгенди. Дюгерлилени ныхасларындан Тёрени башхалыгъы – ол битеу халкъгъа оноу этген, битеу халкъ айыргъан, оноууна битеу халкъ бойсуннган махкеме эди Тёре, аны себепли бийлеге да артыкъ эркинлик бермегенди ол.

Былайда бнз айтырыкъ дагъыда бир зат барды – Тёре бла байламлы, мыртазакъ аскерни юсюнден. Ол Тёре жыйылгъан заманда къалауурлукъ этгенди, жау чабаргъа къоркъуу болгъан чеклени сакълагъанды. Мыртазакъланы къайсы тукъумдан да айыргъандыла. Бир-бирде мыртазакъ аскер сермешге кирмей къала эди, сёз ючюн, Рачикъауланы къыра туруп, мыртазакъла алагъа тиймегендиле. Иш болмай кьалады деселе, ала да къошуллукъ эдиле. О. И. Леонтович кесини китабында: «Мыртазакъла сюдню эм жамауат таматаланы сакълай эдиле», - деп жазады 1882 жылда, ала эм уллу, къыйын, Тёре салгъан борчну толтургъанларыны юсюнден жукъ да айтмай къояды.

Мыртазакъ аскерни таматасыны Тёреге жаланда тёречиле чакъырсала бар эди келирге эркинлиги. Тёрени оноуундан чыгъар онгу чыртда жокъ эди.

Тёречи кеси да, кёп заманнга айырылгъанлыкъгъа, терс иши билинсе, не да сермешде къоркъуп, арсарлыкъ этсе, Тёрени биринчи кенгешинде окъуна къысталгъан этгенди Тёреден, аны хатасындан бир уллу магъанасы болгъан иш болмай къалса да алай. Халкъда жюрюген хапаргъа кёре, Тёреден Байчораланы деген бир къарачайлы бла Айдаболладан бир малкъарлы къыстал¬гъан эдиле, атлары белгили тюйюлдю.

Чегемде бла Бызынгыда къабартылы Лиуан Бжихатлоков да келиучю эди Тёреге деп, кёп кере эшитгенме. Таулула анга Лиуан-шайых дейдиле.

Чегем ауузунда Доннгат деген эски дюгер элде бир таш барды, анга чегемлиле «Лиуан-шайыхны ташы» дейдиле. Лиуан, ол таш юсюнде олтуруп, адамлагъа акъыл юйретгенди, аны билгичи бар эди, ол халкъгъа не келлигин аллындан окъуна айта эди, деп хапар алайды.

Бир жол Доннгат элде – ол Чегем ауузуну тюз да ортасыды, ары жыйылыргъа тап эди адамлагъа – халкъ ол ташны тёгерегине туруп, Лиуан айтханнга къулакъ салып тынгылай эди. Халкъ чачыла тебирегенде, биреу Лиуаннга: «Къарт къатынла бла къарт кишиле жаш адамла бла сабийлеге къатышып, тепсегенлерин тюзмю этедиле?» - деп сорду.

- Тюз этедиле, - деди Лиуан. - Къарт адамланы тепсеме къоюгъуз. Ала жарыкъ, тири боллукъдула, - деди. Лиуан, баям, 17 ёмюрде жашагъан болур.

Не заманда къуралгъан болур биринчи кере Тёре? Ол эм уллу магъанасы болгъан сорууладан бириди.

14 ёмюрню ахырында Шимал Кавказны тюзлеринде жашагъан тюрк тайпаланы Акъсакъ Темирни аскери ууатып, аланы таулагъа ыхтыргъанда, ала анда жашагъан осетинлиле бла къатышып, жангы миллет къуралгъанды Уллу Малкъарда. Ол къуралыу 16 ёмюрге бошалгъан болур.

Тау тарлада бёлюнюп жашагъанла къоншула бла келишип, сатыу-алыу этип, чеклерин сакъларгъа керек болгъандыла. Ма аны себепли, битеу халкъгъа оноу этип, аны бирлешдирип тургъан Тёресиз жашар онг жокъ эди.

Тёрени юсюнден бир къауум нарт сёз да барды:

1. Тёре айтырыкъны билмесенг, Тё¬реге кирме.

2. Даучуда дау къалмаса, тёречиде тёре къалмаз.

3. Тёре кесген жерде къан чыкъмаз.

4. Сен дау этгенликге, Тёре кесини ишин этер.

5. Тёрени жумушакълыгъы, къатысы да къадыны соруууна кёре болур.

6. Дунияда тюзлюк къуругъан эсе да, Уллу Малкъарда Тёредамы къуругъанды?

7. Тели Джанибек Чегемге Тёреге баргъанлай.

Ахырында айтылгъан нарт сёз керти болгъан ишден сора чыкъгъанды. Бир кере Чегемде Тёреге баргъан къарачайлыланы ызларындан Джанибек деп биреулен тагъылгъанды. Мен да барама деп. Не кюрешген эселе да, къалыргъа унамагъанды. Ала бла Тёреге келип, анда олтуруп тургъанды, халкъ да анга кюлюп.

Уллу Тёрени кенгешлерини араларында хар элни оноуун гитче кенгеш этип тургъанды, тогъузушар адамдан. Аланы тынгылы оюмлап, ныгъышлада айыргъандыла. Андан сора ол айырылгъан адамла, бир сыйлы жерде оноулашып, гитче Тёреге кимни тийишли кёрселе да, аны кеслери айтхандыла.

Аллай Гитче Тёреле алгъын хар тау жамауатда бар эдиле – Къарачайда, Бахсанда, Чегемде, Холамда, Бызынгыда, Малкъарда, Дюгерде. Ол Гитче Тёрелени ишлери къалай баргъаныны, не затлагъа къарагъанларыны юсюнден биз Шаханланы Басиятны жазгъанларындан эмда аламат къарачайлы жырчы Ёзденланы Абугъалийни айтханындан билебиз.

Басият Гитче Тёрелени юслеринден былай жаза эди: «Даугъа къалгъан адамла, сюйселе, Малкъаргъа бармай, кеслерини Тёреде айта эдиле ишлерин. Андан сора уа тышындан чакъырылгъан сюдлеге да айтыргъа эркин эдиле... Жep ючюн башланнган даулашны битеу тау жамауатлада болгъан сюдледе – Тёреледе айыра эдиле».

Къарачайда Тёрени юсюнден Ёзденланы Абугъалий былай айтады: «Ол заманлада Къарачай кеси кесине эте эди оноу, тюрлю-тюрлю жангы адетле салып. Уллу магъанасы болгъан иш чыкъса, анга къарар ючюн, Къарт журтда бир сыйлы жерде жыйылып, кенгеш къурай эдиле. Арт заманлада, алайда эл болгъанда – Къарт журт, Хурзук, Учкулан – Учкуланда жыйыла тургъандыла, ол тарны ортасында болгъаны себепли. Хар ауулдан ючюшер адам айыра эдиле, тогъуз сюдю болур ючюн. Ол махкемеге Тёре дегендиле. Къарачайгъа керекли болгъан оноулары бары да анда этиле эдиле. Терслиги болгъанлагъа, мурдарлагъа сюд да ол этип тур¬гъанды.

Бир уллу ишни, борчну толтурур аллында, битеу жамауатны эр кишилери жыйылып, Тёреге ант эте эдиле.

Гитче Тёрелени оноулары артыкъ кенгнге бармай эдиле, эки адамны араларында чыкъгъан даугъа, аман айланнганнга,  жалчыла иелерине тарыкъгъаннга къарай эди, политика магъанасы болгъан неда битеу халкъ, миллет, жамауатла аралы ишлеге къараргъа, аланы тинтирге эркин тюйюл эдиле.

Чегемде аллай хапар жюрюйдю. Малкъарукъланы ортакъ жалчылары, Макытланы Боташ, жанына къоркъуп, деменгили, юй малла бла ёсген жугъутур аны уруп тёнгеретгенде, къама бла уруп, жугъутурну къарынын тёгюп къойгъанды. Малкъарукълары Гитче Тёреге барып, Боташ жугъутурну багъасын тёлесин деп тохтагъандыла. Алай Тёре Боташ жанлы болгъанды.

Гитче Тёрени оноууна онгсунмагъан даучу Уллу Тёреге бара эди.

Аладан сора, «бий кенгеш» деп бол¬гъанды, анга дагъыда «бий Тёреси» дей эдиле. Ол Тёреде жаланда схылтыланы ишлерин тинтгендиле, аланы араларында болгъан затлагъа къарагъандыла. Бир-бирде бий кенгеш сыйлы Уллу Тёрени оноуларын, ол салгъан борчланы тынгылы толтурур ючюн жыйылгъанды, анга амал табар ючюн. Алгъын аллай кенгешле Абайлада, Малкъарукълада, Ёрюзбийлада, Къырымшаухаллада болгъанды.

«Тёре» деген сёзню юсюнден да ай¬тыргъа керекбиз. Ол «тёр» деген сёзден чыкъгъанды – юйде, чууаналада, межгитледе сыйлы жерни атындан. «Буруннгулу тюркле «тёр» деп аллы юй эшикге айланнган сыйлы жерге айтхан¬дыла», - дейди С.А. Плетнёва. «Тёре» деген сёзню магъанасы, алай бла, - «сыйлы кенгеш». Тёрени хурметин, намысын асыры сыйлы кёргенден, Къарачайда Тёреге барыр ючюн жол окъуна ишлеп, анга «тёре жол» деп болгъандыла.

Р.Г. Ахметьянов жазады: «Тёре», «тёр» деген – закон; адет, оноу, тарикъат; сюд деген магъаналада битеу тюрк эм да монгол тилледе барды. «Патчах», «патчахны жашы»; «схылты», «белгили», «оноучу», «сюдю» деген магъанада кюнбатыш тюрк тилледе жюрюйдю, къарачай-малкъар тил да аладан бириди (тёречи, сюдю).

Тёреден сора да, битеу халкъ къатышхан, битеу халкъгъа магъанасы бол-гъан «Голлу» деген байрам эди, ол да Уллу Малкъарда этилгенди.

Ары, къарачайлыла бла дюгерлиледен сора, Эбизеден, Къумукъдан, Къабартыдан да къонакъла келе эдиле.

Халкъыбызны къыйын заманында тау жамауатны бирлешдириуде Тёрени магъанасы бек уллу болгъанды. Былайда JI.И. Лавровну: «Таулуланы арт заманнга дери бир миллет атлары болмагъанына сылтауу – аланы жер эмда политика бирликлери болмагъаны ючюн эди», - дегенин тюзге санаялмайбыз. Халкъыбызны миллет аты барды – таулула, бусагъатда да алайды. Политика бирликлерини юсюнден а биз айтханбыз.

Алай бла, Тёре – халкъ айыргъан, битеу жамауатны оноуун этип тургъан махкемеди. Ол оноу бла кишини да даулашыр онгу жокъ эди, толтуруп къойгъандан башха, Тёреден бийик, андан атлап не бий, не башха оноучу да болмагъанды.

1890 жылдан башлап патчахлыкъны махкемелери этип тебирейдиле оноу, ол санда Округ халкъ сюд бла Нальчикдеги шахар сюд. Жер ючюн даулашланы, адам адамны ёлтюрген болса да, бий бла халкъны кюрешлерине да ала къарайдыла.

Ол заманнга Уллу Тёрени магъанасы тюше, жамауат сюдлени кючлери ёсе тебирейди. Ол сюдледе «антсыз шагъатла» - энчи деберлери жюрюген адамла – старшина, эфенди дегенча адамла этедиле оноуну; адетге, шериатха кёре, элле арада, жамауат арада не иш, даулаш, къаугъа чыкъса да, ала кьарай тебирейдиле.