Эм уллу, къыйын, даулашлы ишлени сюзген буруннгу Малкъар тёрени юсюнден

Къарачай-малкъар тарыхда, этнографияда, халкъ чыгъармачылыкъда, жер-суу атлада, аланы тинтип, Тёрени юсюнден толу билим тохташдырыр амал барды. Тёре бир заманлада халкъны жашауунда уллу магъана тутханды. Ол шартланы илмугъа келтирип белгили фольклорчу, филология илмуланы доктору Малкъондуланы Хамит 90-чы жыллада уллу ишин басмалагъан эди. Аны магъаналы тинтиулерине бюгюнлюкде къатлап эс бурайыкъ.

Тёрени юсюнден шагъатлагъан зат­ланы ичинде озгъан ёмюрде эски Холам элде Гиргёкъланы тийреде табылгъан ташда эки жазмагъа багъа бичген къыйынды. Ол жазмала болмасала, Тёрени сагъыннган башха документле (къара­чай-малкъар тилде жазылып) жокъдула. Ким биледи, энтта табылыргъа да болурла.

Биринчи (1903 жылда) алагъа Н.П. Тульчинский эс бургъанды. Революциягъа дери ол жазмаланы юслеринден Абайланы Мусос бла Шаханланы Басият да айтхандыла. Арт жыллада аланы сагъынып, Л.И. Лавров, А.Т. Шортанов, С.Я. Байчоров да жаз­маланы тинтиу ишине къошумчулукъ этгендиле. Аланы оюмларыны юслеринден айтыргъа борчлубуз.

Н.П. Тульчинский былай жаза эди. «Бир къауум жыл мындан алда, Холам тарында, Скуру деген элден огъартын, оюлгъан къалада эки гыйы таш тапхандыла, бири уллу, бири гитче; уллу таш­да арап харфла бла, тау тилде, жыйылгъанла, намыслары жюрюген адамла (атлары айтылып) – къырым хандан, Къабартыдан, таулуладан – таулула жерлери бла Кърым бла Орусну жерлерини араларында чеклени тохташдыргъандыла, деп хапарлагъан сёзле жазылып эдиле. Башха ташда, ол харфла бла ол тилде былай жазылыпды: къаракиши Гиргёкъланы Къарамурза бла даулашны юсюнден (ким бла даулашханы айтылмайды) шагъатла: Ёрюзбийланы Исмаил, Малкъардан Бийланы Муртазалий, Холамдан – Шакъманланы Солтан эм башхала Гиргёкъланы Бекмырзаны жерини чеклерин белгилегендиле, деп. Ол затла бары да бусурман жыл санау бла 1127 жылда, бизни эра бла уа 1711 жылда болгъанды. Алай бла, 200 жыл мындан алда къаракишиле уллу жерлени кеслериникилеге санап тургъандыла, анга таубийле да бойсуна эдиле, неден билинеди ол десегиз, ала кеслери, даулаш болгъанда, тыш, таубийленикиле болмагъан жерлени чеклерин тохташдыра эдиле».

Белгили малкъар этнограф эм тарыхчы Абайланы Мусос 1910 жылда былай жаза эди: «Озгъан ёмюрде ара харфла бла тау тилде жазмасы болгъан таш табылгъанды. Ол жазмада алай айтылады: «Малкъар, бызынгы, холам, чегем, баксан (урусбий) халкъла – бир жанындан, къабарты жашагъан къырым ханны жерлерини араларында чекни юсюнден даулашны тышындан келген сюд айыргъанды», - деп. Анча, кеслерини ичлеринден айырылгъан адамладан сора, чакъырылгъанла – эбизе бий Отар Отаров (Дадешкелиани) эм къумукълу Агалао Хан. Тюбюнде чек жерлени атлары бла кюн, ай, жыл да жазылыпдыла, бусурман санау бла, - алай айтылады: «Бу келишим Раджаб айны ахыр кюнюнде этилгенди, 1117 жылда», - 1127 жылда дерге да боллукъду – жарсыугъа, ючюнчю цифра аллындагъына къошулуп, иги кёрюнмейди, алай, анга ишек жокъду, бу до­кумент 1700-чи жыллагъа жууукъ заманда этилгенди».

Терен акъыллы, уллу билими, алчы къарамы болгъан, юрист эм публицист, Шаханланы Басият да ол жазманы юсюнден кесини бир ишинде сагъынады, анга алай айтады: «Бу документ 1709 жылда этилгенди, аны кертилигине киши ишеклик этмез кибик, сейирлиги да алайды. Биз Гиргёкъланы тукъум къалаларын да Холам жамауатда, Скуру элден огъары табылгъан жазмалы ташны юсюнден айтабыз, ол бусагъатда, жангылмай эсек, терк область музейде турады», - деп. Башха жерде Шаханланы Б. жазмасы болгъан ташны биягъы сагъынады, анда: «Жер ючюн даулаш болгъанды, «Тёре» жыйгъан эдиле», - дейди.

Гитче Холам жазманы юсюнден бел­гили илмучу JI.И. Лавров да жазгъанды: «Ёрюзбийчилени (бахсанчыланы - М.X.) юслеринден айтхан эм эски белги 1715 жылда ташда этилген малкъар жазмады. Анда, къабарты бий Ас­ланбек Кайтуко бла бир бёлек дюгер эм да малкъар бийле бла бирге Урусбий Исмайылгъа шёндюгю Къабарты-Малкъар АССР-ны кюнчыгъыш жанында, баям, Къашхатауну къатында, не эсе да бир жерни берирге ыразы болгъандыла, деп жазылыпды. Алайда кёп болмай окъуна кешене болгъанды, Урусбийланы ата-бабаларыныкъыды, деучю эдиле».

1914 жылдан бери Уллу жазма тинтилмей тургъанды. Арт заманда А.Т. Шортанов аны ангылатыргъа кюрешгенди, алай бир къауум жерде жангылгъан этгенди. Юлгюге, «торе» деген сёзню айырып, ол аны къабарты тилден ангылатады, «тур» - чек белги, - деп, - жазмада битеу тау жамауатла мал­къар, холам, чегем, бызынгы, бахсан – торени кеслерини миллет чеклерин бегимлер ючюн жыйгъандыла деп тургъанлай.

Андан сора, А.Т. Шортанов ол жаз­ма Ара Аскер-тарых архивде турады деп, фондну номерин жазмайды.

Анда да ол жазмада былай айтыла­ды: «Холам жамауатда, Скуру элден огъары, Гиргёкъланы тукъум къалаларында табылгъан ташдан жазылып, арап тилден кёчюрюлгенди:   «Къабартылыла, кърымлыла эм да Бештау (тюзю: беш тау – М.X.) жамауатланы араларында жер ючюн даулаш башланнганды. Беш тау жамауат – Балкар, Безенги, Ху­лам, Чегем, Баксан. Тау жамауатла Къайтукъ улу Асланбекни, къабарты­лыла Къазан улуну, Жабагъыны (тюзю, бу бир адам болур эди – Къазанукъа Жабагъы – М.X.), кърымлыла Сарсанланы Баянны айырып, ала уа Торе этгендиле да, белгилегендиле: Татартюпден Терк суугъа дери, андан Къобан ёзеннге, андан Лескен ауушха, андан Суу башында оба тебеле, андан Жанбашха бла Балыкъ суугъа дери. Ол ыздан огъарысы беш тау жамауатныкъыды. Ташлы къаладан (Воронцовкадан) Татартюпге дери кърымлыланы жерлери, Таш-къаладан тебен – оруслуланы оноуларында. Бу бегимлеуде шагъатла: Кърымдан Агалар-хан, Опгарланы Отар; Опгар улуну тау жамауатла келтиргендиле. Халалланы Абдулкъады жазгъанды. Раджаб айны ахырында ыйых кюнде, 1127 жылда (1709 жыл).

Къазанукъа Жабагъыны аты сагъынылгъан аз документледен бири буду, ол керти да жашагъан адам болгъанына, тёреге къатышханына шагъатлыкъды. 1961 жылда Уллу Элде (Чегем ауузу) белгили бий Малкъарукъланы Келеметни юйюнде Жабагъыны тукъум тамгъасы табылгъаны да бек сейирди.

Хан къонакъла, кеслерини шуёхларына, танышларына барсала, къонакъбайларына хурмет этгенлерин кёргюзтюр ючюн, юйню эшигинде кеслерини тукъум тамгъаларыны суратын къоя эдиле. Ба­ям, Къазанукъа Жабагъы да алай эт­генди.

Гитче холам жазманы юсюнден С.Я. Байчоров тил-сёз энчиликлерин, магъанасын ачыкълар ючюн энчи ста­тья жазгъанды, тау тилде да, орус тилде да басмалап ташда айтылгъанны. С.Я. Байчоров адам эс бурурча оюмла келтиреди, алай бир-бирде аланы тюзге санагъан къыйынды, артыкъ да тарых магъанасыны юсюнден айтханын. Саулай а статья бек тынгылы, илмугъа тийишли ишди.

Уллу Малкъарда, ол заманда Гитче да, Уллу да тёреле жыйылгъан жерде тюйюл, Холамда нек табылгъандыла ол битикле? Ким биледи, ол ташла Тёрени таша оноуу бла кёчюрюлюрген болур эдиле, букъдурур ючюн. Ала­ны юслеринден сыйлы Тёреге кирген адамла билип, бир бирине айта келгендиле, баям; нек десегиз, артда жер ючюн даулаш болса, аланы чыгъарып, къараргъа. Ол заманлада, 16-чы-18-чи ёмюрледе таулуланы жерлери такъыр эди, даулашла терк-терк чыгъаргъа боллукъ эдиле. Тёре чачылгъандан сора уа жашыргъандан магъана жокъ эди. Къартла айтханнга кёре, эртте заманла­да Тёре Зылгы элде жыйылып тургъанды, килисалада, артда уа не Абайланы тукъум къалаларыны къатында, неда Абайланы тийреден тёбен, Черек сууну жагъасында.

Чегем ауузунда Тёрени иши бла байламлы атла кёпдюле. Сёз ючюн, Уллу Элден жууукъда, гитче майданчыкъда ташлагъа Тёре ташла дейдиле. Жайгъыда бери, оноу этерге тёречиле жыйылыучу эдиле, асламысында уа ала Байрым килисада оноулашхандыла. Тёре чачылыр аллында, 1850-1860-чы жыллада Уллу Элде, Думалада, Булунгуда, Акътопракъда, Бызынгыда, Холамда жашагъан адамла эски дюгер аты болгъан, Доннгат деген жерде Тёреге юй ишлегендиле. Оюлгъан мекямгъа адамла бусагъатда да «Тёре жыйылгъан юй» дейдиле.

Абайланы Мусосну айтханын энчи тинтирге керекди, артыкъда тау жамауатладан эм кючлюсю – Малкъар – кесини эркинлиги ючюн Къайтукъ улу Сары-Асланбек бла кюрешгенини юсюн­ден хапарын. Сары-Асланбекни, «жасакъ тёлегиз» деп келген келечилерине, малкъарны олийи Абайланы Сосуран: Малкъарда иши бар эсе, Тёреге кеси келсин. Абай улу бла сёлеширик эсе уа, къонакъ юйюне (Сосуранны), - дегенди.

Келечиле сёз къошар умут этгенде, Олий, аланы сёзлерин тыйып: «Барып, мени сёзлерими Къайтукъ улугъа айтыгъыз», - дегенди... – Къайтукъ улу, ол оноуну эшитип, жолу болмазлыгъын ангылап, тардан кетип къалгъанды, бир-бир ёзденлери унамагъанлыкъгъа».

Баям, артдаракъда Къайтукъ улу бла малкъар бийлени аралары маталгъа айланнган болур эди: Уллу холам жазмада таулула тёреге Къайтукъ улун да чакъыргъан эдиле, деп айтылады. Абай­ланы Мусос, Шаханланы Басият эм магъаналы затла, ишле, малкъар тёреде тинтиле эдиле дей, ары башха тау элледен, андан сора уа ары Къарачай бла Дюгерден да адамла жюрюп болгъанлары ючюн эди ол алай, деп айтмайдыла. Абайланы М. сагъыннган а этеди: «Эм уллу, къыйын ишлени, даулашланы айырыр ючюн Малкъар Тёреге келиучю эдиле», - деп, эмда: «Тёреге къарачайлыла бла дюгерлиле да (къоншуда жашагъан осетин тайпа) келе эдиле». Шахан­ланы Басият да ол оюмдады: «Энчи жерни Малкъар Тёре ала эди: хар уллу, аманлыкъ болсун, инсан, жамауат иш болсун, аны аллына бара эдиле, башха элледен Малкъаргъа келип».

Жарсыугъа, экиси да таулуланы аралыгъы, башчылыгъы Чегемге кёчгенини юсюнден сагъынмайдыла. Акъболатланы Азнор, Кетенчиланы Хызыр, Журтубайланы Къаншаубий, Чотчаланы Юсюп, Къалабекланы Мухаммат, Шауаланы Мажир, Атаккуланы Локъман эм да башха къартла аны юсюнден алай айтадыла: Кърым семенле тау элледен жасакъ жыйып болгъандыла. Бир жол, къыркъарда, ала келир аллында, уллу Малкъарда, Тёре жыйылып, жасакъ телеуден къутулур амалны юсюнден кенгешгенде, оноу салгъанды: Семенлени къырыргъа деп, аны этерик адамланы уа, чёп атып, айырыргъа. Алай, чёп атхынчы окъуна, Чегемден келген тёречи, Эбуладан биреу, ол ишни мен кеси боюнума алама, манга къоюгъуз, деп тилегенди. Тёре аны къабыл этгенди. Кърымлыла, ол оноуну эшитип, Чегемге чапсала, башха тау элле анга болушлукъ этип, къорууларгъа келликдиле, деп бегимлегенди Тёре.

Чегемли тёречи айтхылыкъ чегем сыра этдиргенди. Кьрымлыла Чегемге келгенде, алагъа бек жарыкъ болгъан­дыла, асыралгъан къойла, танала сойгъандыла, сыбызгъы, къынгыр къобуз согъуп, жырлап, тепсеп. Къонакъла аламат сырадан мардасыз иче кетип, кеф болуп жукълагъандан сора, чегемлиле бирин да къоймай туурап, ёлюклени терен уругъа атып, басдыргъандыла, сауутлары бла бирге, атларын а Бахсан ауузуна сюргендиле. Ол иш Акътопракъда болгъанды. Кърымлыла кеслерини адамларын сау жыл излегендиле, алай бир ызларын да тапмагъандыла. Соруп, тинтип кюрешдиле, жукъ чыкъмады. Андан сора жасакъ тёлетирге кишини да иймей эдиле. Тёреде уа Чегем Жамауатны энчи хурметин, сыйын кёрюрге, Дюгерни, Малкъарны, Къарачайны баш, ара жерине уа Чегемде Уллу Элни санаргъа деп оноу этилгенди. «Фитначы чегемлиле» деген сёз ма ол ишден сора чыкъгъанды.

Тёрени аллында сюелип, ётюрюк айтыргъа арталлыда жарамай эди, ол би­теу тукъумгъа бедиш болгъанды. Ша­ханланы Басият алай жаза эди: «Жер, чек ючюн даулаш болса, Тёреге бара эдиле. Бир да келишалмасала, амалсыздан былай эте эдиле, оноулашып: даулашханладан бири, бир бутун бла бир къолун жаланлатып, къаргъаннган эте эди: «Мен чекни терс кёргюзтсем, бутум, къолум къурусун!» - деп.

Сюйюнчланы Тенгиз, къартларыбыздан бири: «Сабий заманымда Рахайланы Эбу деп бир бызынгычыны кёрген эдим. Ант этип, чекни терс кёргюзтгенден сора къуруп къалгъанды къолу, деп айтыучу эдиле аны юсюнден», - дейди. Антны кючюне ийнаныу халкъда алай уллу болгъанды.

Бир-бир антла жамауатны жашауунда эм уллу магъаналы ишле бла байламлы эдиле. 1974 жылда Яникойда Биязирланы Барисбий айта эди: «Алгъын эр кишиле, Тёрени аллында ант эте туруп, бир тюрлю ишни, борчну толтурургъа, алгъыш айтхандыла».

Андан сора айтхан затын этмегеннге «ант алдагъан» деп, ёлтюрюп къойгъандыла.

Хар тарда жашагъан элле бир жамауатха саналгъанлары себепли, тёречилени да айыра эдиле. Тёре сыйлы махкемеге саналгъанды. Хар ауул 5 не 7 хурметли адамын, ныгъышда оюмлашып, элле кенгешгенде болургъа тийишнекли кёргенден сора, ала кеслери биреуленни сайлай эдиле. Хар тарны ол кенгеши уа халкъ Тёреге бир адамны айыра эди. Алай бла тёречиле, Тёреге тюшгюнчю, 3 айырыудан ёте эдиле. Н.П. Тульчинский айтханча, озгъан ёмюрде малкъар жамауатда 22, Бахсанда 30, Чегемде 19, Холамда 5, Бызынгыда 2 ауул болгъанларын эсге алсакъ, Тёрени къуралыуу къалай баргъанын ангыларыкъбыз.

Халкъ Тёреге 7 жылдан бир кере бо­ла эди айырыу. Тёречиледен бири ёлсе, аны орунуна башха адамны салгъандыла. Тёре бир жерде орналып, ишлеп тургъан махкеме тюйюл эди. Тёречиле бир, не эки, не да 3 айдан жыйыла тургъандыла, Малкъар бла Къарачай жамауатлада халгъа кёре.

Уллу Тёре андан да аз жыйылгъанды – бёлек жылны ичинде бир кере, бир уллу иш чыгъып, терк, терен оноу этерге керек болса. Уллу Тёрени ишине гитче тёрелени адамлары да къатыша эдиле (беш тау элни энчи тёрелерине киргенле), андан сора уа сынамлары болгъан мыртазакъла. Тёречилени кенгешге чакъыргъанлагъа «Тёре бегеуюлле» дей эдиле. Сюд этилген заманда, Тёреде сюдю (Къадий) бла айрахчи ке­лип болгъандыла. Ёлюмню даугъа тюшген адам кеси сайлагъанды, ол ишге намысы жюрюген, тюз, фахмулу, не соруугъа да жууап табаллыкъ адамны излеп. Айрахчини къолундан да кёп зат келе эди сюдде, нек десегиз, ол би­теу ишни тинтип чыгъа эди. Алай, Абайланы М. айтханлай, бир бирде ала, улутха алып, ишни терс да айыргъандыла. Быллымчы къарт Шауаланы Мажир, Толгъурлары бла чегем бийле Барасбийлары Гестентиде Толгъур-Чегет деген жайлыкъ сабан, жер ючюн даулашханда, айрахчи болуп, Уллу Къарачайдан Батчаланы Мусса келип, Толгъурлагъа ол жерни терс бийлегенсиз деп дау айтханды. Кёп заманны айырыу, тинтиу этилгенден сора, Тёре жерни Толгъурла­гъа къойгъанды.

Ол оноугъа башха къарачайлыланы айтханлары себеп болгъанды – ала айтханнга кёре, алгъын ол жерни Толгъурланы ата-бабалары – Къырымшаухаллары тутхандыла.

Артыкъда уста сёлеше, айтханын бегимлей билген къарындашладан бири Толгъурланы Маил эди.

Бахсанчы эм Малкъарлы къартла эшитгеннге кёре, Малкъарда Уллу Тёре Хадаужукълары Бахсанда жашагъан къарачайлыланы Къабартыгъа кёчюрюп, жерлерин сыйыргъанда да жыйылгъанды, алагъа болушуп, Бахсаннга къайтарыр амал табар ючюн. Тёреде эбизе бла дюгер бийледен болушлукъ, аскер тилерге оноулашхандыла. Ол кенгеш 1570-1580-чи жыллада болгъанын ангылагъан тынчды.

Биринчиси, Хадаужукъ улу Къазий Къабартыгъа оноу ол заманда этгенди. Экинчиси, 1639 жылда Бахсан башында, орус документге кёре, ол заман­да Кърымшаухалланы Элбуздукъ бла Гилястан бийлик этип тургъандыла. Ала уа дуниягъа айтылгъан Къарчаны къызындан туугъандыла.

Эбизе бла дюгер бийле Тёрени тилегин толтургъандыла, болушхандыла. Адамла кеслерини ауулларына къайтхандыла. Ол затны юсюнден буруннгулу алимле жазып айтадыла. Чегемде Уллу элде жашагъанлагъа Малкъарда Зылгы элден бир къауум адам тынчлыкъ бермей, мал урлап, харакетни тонап тургъанларыны юсюнден таурух сакъланнганды. Къыйын заман эди ол чегемлилеге. Ёлет кирип, бир-бир элледе 9-10 юйюр къалып, саулай къырылгъанлары да бодгъанды. Кеслерин къорууларгъа къыйын эди чегемлилеге. Баям, ол иш 16 ёмюрде болгъан болур. Чегемлиле Малкъаргъа келечиге Къулуйланы Хасан деп бир жаш адамны ийгендиле, тёречилеге Зылгыдан келген уручу жыйынны юсюнден айтыргъа. Малкъарда Тёре зулмучуланы ууатыргъа оноу этгенди.

Къулуйланы Хасан, ол уручулагъа къошулуп, бусагъатда элде кишиле дырын жыяргъа кетгендиле, сабийле бла къартладан сора жан жокъду, деп ийнандыргъанды. Ол уручула, Хасан бла бирге Уллу Элни къатына жууукъ келгенде, чегемлиле ушкок атып тебирегендиле. Жаралы болгъанла бла саула Адыл-Суу бойну бла къачаргъа кюрешгендиле. Тёгюлген къандан суу къып-къызыл болгъан эди. Андан сора Адыл-Сууну атын Хылгы-Суугъа тюрлендиргендиле.

Эбизе бийле Бахсан бла Холам башында бир-бир жерлени даулагъанда да жыйылгъанды Тёре, тёречиле ол жалгъан дауду деген оюмгъа келишгендиле, алай эбизе бийле шуёх, мамыр халда жашаргъа сюе эселе, ол низамгъа угъай демезле, деп оноу этгендиле.

Даулашла кёп кере, къан тёгюлмей, келишим бла бошалгъандыла. Холам- Бызынгы тарны огъары жерлеринде эби­зе малчыла жашап, таулула бла шуёхлукъ жюрютюп тургъанлары толу белгилиди.

1715-1720-чы жыллада Быллым бла Гестентини бир кесеги ючюн Малкъарукълары бла Ёрюзбийланы араларында уллу кюреш болгъанды, Ёрюзбий­ланы таматалары ол заманда Исмайыл болгъанды. Анга, жигитлиги, терен акъылы ючюн, «темир адам» дей эдиле.

Эки тукъум да жууукъ болгъанлыкъгъа, кюреш къызадан къыза бара эди. Тёре жыйылгъанды, Ёрюзбийланы Исмайыл кеси да тёречи эди. Беш тау элни адамлары бийлени жарашдырыргъа кюрешгендиле, алай бири да кеси айтхандан таймагъанды. Ахырда, эби­зе аскер да, къабарты аскер да къатышып, сермеш болгъанды. Сермешде хорлап, Исмайыл ол жерлени бийлеп къойгъанды.

Тёрени ишине Ёрюзбийланы Исмайыл бек тири къатышханды. Аны аты Гитче холам жазмада да сагъынылады, башында айтханыбызча.

Халкъны эсинде ол сабыр, таукел, эсли, акъыллы адам болгъанды деп, алай къалгъанды. Исмайылны юсюнден этилген жырда ол жалан да кеси бий­лик этип тургъан жамауатыны угъай, битеу малкъар, къарачай халкъны жерин да кенгертирге кюрешгенди деп айтылады.

Тёре бир-бир бойсунургъа унамагъан кючлю тукъумлагъа къатылыкъ да этгенди. Аллай тукъумланы бир къауумун, Тёрени оноуу бла, саулай къырып къойгъандыла. Бизни жырларыбыз, таурухларыбыз, оюлгъан юйле бла къалала анга толу шагъатлыкъ этедиле.

Ма алай, Уллу Малкъарда, Тёрени таша оноуу бла, Боташлары деген бий тукъумну, келинлени биринчи кечелерин алыргъа кюрешип, Тёрени да жукъгъа санамагъанлары ючюн къырып къой­гъандыла. Ол ишни толтурургъа Абайладан биреу кеси бойнуна алып, бек къатылыкъ бла, кюйсюзлюк бла жойгъанды ол адамланы.

Кече ортасында юйлерине от салып, къачама дегенни уа къамала бла уруп, ушкок атып, къырып баргъандыла. Уллу Малкъарда Боташланы оюлгъан къала­лары бюгюн да турадыла.

Холамда эм кючлю тукъумну – Жаболаны – къадарлары да алай болгъанды. Аланы уллу къалалары бар эди, ол къаладан битеу тийре къол аяздача кёрюннгенди. Холамда бла Бызынгыда «Жаболу киши деп жанла!» - деп сёз жюрюгенди. Бусагъат заманда Жаболары бир бёлек тукъумгъа юлешиннгендиле – Таппасханлары, Жаболары, Джаболары, Акъболатлары, Макытлары, Акъкъызлары, Таучулары, Непелары, Лапшокълары. Ол тукъумланы сакълап, бир бирге не къыз бермейдиле, не къыз алмайдыла. Аланы ата-бабалары не Тёреге, не аны оноууна сыйыныргъа унамай тургъандыла. Бир жол ала, белгили Къабарты бий тукъум бла жууукъ болуп тургъанлай да, ол тукъумдан бир жашны ёлтюргендиле. Бийни къызы Жаболада келин эди да, ол ишни жашны атасы эшитеди. Халкъны тёзюмю тауусулуп, Уллу Тёрени жыядыла. Тёре оноу этеди – бу тукъумну къырыргъа керекди деп. Къалауурлагъа улутха бергендиле. Чегемден, Холамдан, Бызынгыдан, Малкъардан келген адамла къа­барты атлы аскер бла бирге Жаболаны саулай къырадыла, жангыз эки эр киши къутулуп, Чегемде орналадыла. Бир бууаз тиширыу а уллу къазаннга бугъуп къалады. Ол эр кишиледен Таппасханланы тукъум жайылады, ол бууаз тиширыу тапхан жашчыкъ Жаболаны тукъум атларын жюрютгенди. Къаланы оюлгъан къабыргъалары шёндю да Холам Черекни онг жагъасында кёрюнедиле.

Баргъаны боллукъду.