«Акътамакъ»

Ол жырчыды. Ата журтунда кесек заманчыкъгъа кёпле таныгъан, сюйюп тынгылагъан. Терк ёчюлген, кюйюп кетген жулдуз кибик. Энди жырламайды. Тынгыларгъа уа сюеди. Алгъын малчы къошлада, биченчи жыйында окъуна таматала тилеп жырлатыучу эдиле Ахматны. Он жыл да бола болмаз эди анга жырлап башлагъанда.  Къайда да, эл клубда, узакъ фермада да, сюйюп жырлаучу Ахмат жырламай тургъан эди бир къауум заманны. Алай а ол жарсыулу кюнледе окъуна, ол сахнагъа чыкъса, анга къалай тюбеучюлери эсиндеди. Алай ол эсгериулени тынчлыкъларын  терк-терк бузаргъа сюймеучюдю. Менсиниучю болмагъанды бир заманда да.

Бир жол аны бла кёп болмай танышхан, министерствону атындан анга махтау къагъыт тутдуруп,  жырлагъанына тынгыларгъа заманы болмагъанын айтып, кечгинлик тилеп кетген жаш къуллукъчу, аны кесине чакъырып:

– Атамы юсюнден жыр такъдыргъанма, аны сен жырласанг сюеме, – дегенинде, ол аны этмегенди.

Сылтауун а эки сёз бла билдиргенди:

– Манга келишмейди.

Андан арысында аны сахнагъа жолу юзюлген эди. Алай а бюгюн да сокъуранмайды ол этгенине – тукъум тарыхын, къара тамгъаларын кетерип,  жангыдан жазаргъа сюйгенди жаш къуллукъчу. Жыры уа жырландымы, къалдымы – билмейди аны Ахмат. Баям, билирге сюймегенден.

Аны атасы, душман тау эллеге келгенде, полицай болуп ишлегенин элде унутмагъандыла. Ол сатхычлыгъы ючюн он жыл олтуруп да къайтханды ол Сибирьден. Элине уа келмегенди, эркин болгъанда да. Башха элде жашап тургъанды, дуниясын алышхынчы. Таматала ол жойдургъанланы сабийлеринден букъдурургъа кюрешселе да аны этгенин, эслиле сауда, ол билинмей  къалмагъанды. Кеси уа, тюбеп, аланы кёзлерине къараргъа къоркъгъанды.

Жашы окъуулу болуп, къуллукълагъа илине башлагъанда уа, бир адам да юзмегенди аны жолун, жашы атасы ючюн жууаплы тюйюлдю деп. Элибизни, жерибизни игиликлери бла къууандырыр деп ийнаннгандыла анга – уллу шахарда кёп тюрлю хыйлалыкъгъа юйренип келген жашха. Иш этип къууандырмаса да, сёлешсе уа, тёгерекни тынгылатханды.  Бир ненча кере депутатха айырылгъанды, дунияны тюрлендирирге айтханды. Алай ол бары да алдау эди. Бизни адамларыбыз аллай затны артдан ангылайдыла.

Консерваторияны бошап къайтхан Ахматха жер табылмагъанды ата журтунда. Эл клубда ууакъ жумушла бла кюреше келип, анасы Айшат ауушханда уа, мында жашау болмазын, аны зат тыймагъанын да ангылап, Тюркге кетип, анда школда ишлеп тургъанды Ахмат. Сабийле бла тынчды. Аланы тазалыкълары дарман болады Ахматча умутлары кюйгенлеге.  Жангыз жашы Мухаммат  да анда ёсгенди.

Жаш заманында  сюйгенине уа жай айлада солуугъа келгенлей, Нальчикде университет аллында тюбеген. Нальчик ол заманда гюлден толу болгъаны, ара орамда жай айлада ол гюлле духбарии кеф этиучюсю тюшеди эсине.

Юч ариу къыз, малкъар тилде сёлеше, мёлеклеча чыкъгъанда аллына, Ахмат абызырагъанын билдирмезге кюрешгенди. Ала, узун шинтикге олтуруп, хапар айта келип, ойнай-кюле, жыр айта тебирегенде, алагъа къошулуп жырламаса, Асият анга эс окъуна бурлукъ болмаз эди. 

– Ариу жырлайса.

– Энтта да айтсанг а бир жыр, ариу ёнюнге бир тынгылайыкъ.

– Къайсы жырны айтсам сюесиз, къызла?

– «Хасауканы»!

– «Акътамакъны»!

– «Минги тауну»!

– Атынг къалайды? Халимат? Келигиз, сен айтхан «Минги таудан» башлайыкъ. Аны барыбыз да биле болурбуз. «Акътамакъны» уа мен биринчи сюйген къызыма жырларыкъма.

Къызла бирча жарыкъ кюлдюле.

– Керти окъуна, танышайыкъ. Мен Асиятма. Бу уа Мариямды.

– Мен а – Ахмат.

– Ауазыгъызны уа эшитгенме къайда эсе да, таныялмай турама ансы. Къайсы аууздансыз?

– Бахсанчыма.

– Угъай, анда уа болмагъанма. Хо да, жырлайыкъ.

Ол кюн энди алай узакъ кёрюнеди Ахматха. Артда билгендиле къызла аны ким болгъанын, радиода эшитип жырлагъанын. Сейир этеди бюгюн Ахмат ол телевизорла хар юйде да болмагъан заманны берекетине. Тау элледе къаллай бирлик бар эди! Кёчгюнчюлюкде бирге тургъанла жууукъ-ахлуладан аз сюйдюрмегендиле кеслерин. Элден элге барып, бир бирден хапар алып тургъандыла ала артда да.  Ол бары да анасы Айшат ауушхунчу болгъанды да, берекет аны бла бирге кетген сунады Ахмат. Кёкгеми, жергеми – аны уа билалмайды.

Тюркге атасын кёрюрге баргъан эди биринчи кере, ол чакъырып. Уруш заманда жесирликге тюшюп, анда къалгъан Зейтун, тутуллугъун билип, артха къайталмагъанды. Алай а киши жеринде юйюр да къурамагъанды. Биринчи кюнледе, артда да ол Айшатны юсюнден хапар соргъанын селейтмегенди. Ол эди аны жангыз сюймеклиги.

Атасы ауушхандан сора, аны къумач сокъгъан фабрикасы жашына ётюп, алай бла чакъыргъандыла Ахматны Тюркге. Сейир этеди ол анасы бла атасы, бир бири къолларындан тутханча, арасы юч кюн болмай кетгенлерине. Араларын аллай узакълыкъ алгъанда да, билип жашагъан сунады ол ала бир бирлерини халларын. Айшат ауушханын Зейтуннга киши билдирмеген эди, алай а ол кюн тёшек болуп, ючюнчю кюн алышханды ол дуниясын. Ала бир бирден узакъда жатханларына жарсып тургъанды Ахмат. Энди жарсымайды - ала анда бирге болгъанларына ийнанады.

Фабрика бла Асият кюрешгенди, артда жашы Мухаммат. Асиятны бери алып келгенинден иги иш этген болмаз эди Ахмат. Тыш къыралгъа кетген ол заманда тынч болмагъанды, алай юйюрню бир бирден айырмазгъа деген жорукъ ишлей эди.

Ахмат сабийлени жырларгъа юйретиу иш бла кюрешгенди. Туугъан элине ол он жыл озуп келген эди биринчи кере. Жашау иги жанына тюрленнгенине къууанып, алай Тюркдегине уа жеталмагъанын кёрюп кетген эди артха. Къуллукъчу да ёрге ёрлеп баргъанын, Москвада тохтагъанын анда билгенди.

Асиятны ишинде, къоншуда да бек сюйгенлери бек къууандыра эди Ахматны, кёлюн – бийик, жюрегин жылы сериуюн къакъгъанча этип. Жарашыулукъ адамлыкъны баш ышаны болгъанына ийнанады ол. Солуугъа чыгъып, ишин да толусунлай Мухамматха ётдюрюп, энди уа заманымы туудукъларыма берликме, жашаудан бир татыу алайым дегенлей, кече ойнай-кюле жатып, тангда уянмай къалгъанды Асият. Ол уллу сынау эди жашына, баш иесине да.

Туудукълары  болмасала, ол къалай жашау этеригин билмей къаллыкъ эди. Бир къауум жумушдан жашын бла келинин эркин этип, сабийлени школгъа, башха барлыкъ жерлерине жюрютюучю болду. Салимни ариу жырлагъанын эшитсе, жюрегине бал жагъылгъаны кертиди – ол анга сабийлигин, жашлыгъын эсгертеди. Бир кере уа таулуланы жыл сайын болуучу уллу жыйылыуларында ол «Акътамакъны» жырлагъанда, битеу жамауат бирча ёрге къопханды. Ол кюн Ахматны бек къууанчлы кюню эди.

Жырны уа жашчыкъ, аппасы ыннасына жырлаучу эди да, андан юйреннгенди. Асиятны жыры эди «Акътамакъ», Семен улу Смайыл кёлкъалды этмесин ансы. Не анга, не жашына Асиятха ушагъан къызчыкъ туумагъанына уа бек жарсыучуду Ахмат.

Бирде уа, ол аман къуллукъчудан къачханча,  туугъан жеринден ёпкелеп кетгенча кёрюнюп, кёлкъалды этеди кесине. Ол да болур, алай кесин таныгъанлы тансыкълыгъын алалмагъан атасыны жылыуун ангыларгъа сюйгени да къошулады анга. Анасын тас этгенден сора, къоркъгъан эди, атасын да тас этип, кеси жангыз къалыргъа дуния башында.

Энди Тюркден ата журтуна жол эркин болгъанына ол бек къууанады. Терк-терк келирге онгу барды. Келсе уа, экиге айланнган къарындашы Къаншауда тохтаучуду.

Бир жол бери келгенинде,  университет тийресине барып, ол Асиятха тюбеген кюнлерин тансыкълагъанды, ол жашил шинтикни излгенди.  Тапмагъанды. Аны орунуна къыланчлы оюулары бла сары шинтикле сакълай эдиле алайгъа келгенлени. Кёп олтургъанды ол алайда, озгъан зауукълу кюнлерин эсгере, окъургъа кирирге экзаменле бере айланнган къызлагъа бла жашлагъа къарай. Бир мудах къызчыкъны Айшатха ушатып:

– Къызым, келчи мени жаныма бир олтур. Атынг къалайды?

– Ариужан.

– Къалай тюз атагъанды ким эсе да, сау болсун, санга ол атны.

– Аппам атагъанды.

– Ариу ат, кесинге ушап.

– Мен а алда жаратмай тургъанма. Энди юйреннгенме ансы, – деген эди къызчыкъ ышарып.

– Нек мудахса, Ариужан?

– Ётмегенме.

– Алай да болады.  Къадар санга берлигин башхагъа берлик тюйюлдю. Жашау алдады.

Экиси да бир кесек тынгылагъандан сора:

- Жанынга тиймесе, мен санга бир саугъа этерик эдим, – деп, Ахмат, жан хуржунуна узалып, къызны къолуна жашил ташлы жюзюкню салгъанда:

– Угъай. Мен быллай саугъаны алаллыкъ тюйюлме танымагъан адамымдан.

– Да сора танышайыкъ – мен Ахматма. Жюзюкню уа кесинг жюрютсенг бек сюерикме. Ол санга насып келтирлигине ийнанама.

«Не насып? Окъуугъа окъуна киралмай турама…» – деп сагъыш этип, кюнде жылтырагъан жюзюкден кёзюн алалмай тургъан Асият жукъ ангылагъынчы, кетген эди терк-терк атлап Ахмат алайдан. 

Иги кесек заман озуп тюбешген эдиле ала артда Тюркде. Ахмат угъай, Ариужан таныгъанды аны. Саусуз ол ишлеген больницагъа тюшгенде, къыз биринчи ауругъанны тукъуму малкъарлы болгъанына эс бургъанды. Артда уа ол узакъ Нальчикде анга жюзюк берген адам бу болгъанын таныгъанды. Къызны къолунда юй бийчеси Асиятны жюзюгюн кёргенде, Ахматны халын былайды деп айталыр адам болмаз дунияда. Къаны къачхан бетине нюр къайып, къарыу келип, терк окъуна аягъы юсюне болургъа кюрешгенди ол.

Къалай аз керекди адамгъа! Къалай кёп да! Тюркге келип, анда окъугъан таулу сабийледен бири эди Ариужан. Ата журтунда онг болмай къалып, мында уа бийик билим алгъанды. Мында къалып, окъууун андан ары бардырырын а устазлары тилегендиле.

Аппасын кёре терк-терк келиучю Салим бла да танышханды Ариужан. Энди ала кюн къалмай кёредиле бир бирни. «Акътамакъны» Салим анга жырлай турлугъун биледи Ахмат.  Ол а къалай игиди – ата журту аны биргесине болгъанча, зауукълу.