Эки тау – эки деменгили шайыр

Малкъар халкъны маданиятыны тарыхында Мечиланы Кязим бла Къулийланы Къайсын айырмалы инсанла болгъандыла. Кязим  онтогъузунчу ёмюрню биринчи жарымында, Къайсын а жыйырманчы ёмюрню экинчи жарымында. Аланы тарыхда магъаналылыкъларыны юсюнден сейир материалны кесини заманында философия илмуланы доктору, профессор Эфендиланы Салих жазгъанды.  Аны терен тинтиу ишин газетни бюгюннгю номеринде эсигизге салыргъа излейбиз.

Мечиланы Кязимни бла Къулийланы Къайсынны малкъар халкъны ниет жашауунда кезиулери тарыхны излеми болгъанды. Ала, айырма­лы инсанлача, тарыхны къыйын жолларында къуралгъандыла. Кязим социал къыйынлыкъланы кёзю бла кёргенди: биринчи дуния урушну бла Октябрь революцияны, Къайсын а – Уллу Ата журт урушха къатышханды. Экиси да халкъны туугъан жерлеринден кёчюрюуню кюйсюзлюгюн, миллетни сыйын-даражасын тюшюрюуню, ыспассыз этиуню сынагъандыла.

Эки шайырны поэзияларында заманны культурасы малкъар халкъны суратлау литературасыны айныууну сау тарыхлы кезиуюн кёргюзтеди. Аланы чыгъармаларын окъуй, литературабыз битеу да адам улуну культурасына къошулгъанын билебиз. Ол геокультура кенгликде керти да алгъа ычхыныу эди.

Табийгъат да, Аллах да малкъар халкъгъа фахмулу адамланы къызгъанмай бергендиле. Былайда Космос бла Табийгъат жерге фахмуну битеу халкъланы барысына да, уллуларына, гитчелерине да, бир кибик биомагнит нюрлери бла жибереди. Анга дуния культураны айныууну историясы шагъатлыкъ этеди. Дунияда фахмусуз халкъ жокъду, халкъланы барысы да фахмулудула, ала битеу дуния культурагъа аз, кёп болса да кеслерини юлюшлерин къошхандыла. Халкъда айтылгъаныча, гитче жулдузла да кёкню жарытадыла – деп, адам саны азыракъ болгъан халкъла да дунияны суратлау культурасын байыкъландырадыла.

Кязим бла Къайсын геокультурада кенгликни созууда малкъар халкъны культурасыны историясында уллу магъананы тутхан, айтып-айталмазча феноменледиле. Бу эки закий поэтни хайырындан малкъар литература битеу дуния суратлау культураны системасына киргенди, алай бла уа ол шёндюгюлю цивилизацияны къолайына айланнганды. Андады Мечи улуну бла Къулий улуну бизни халкъыбызны историясыны аллында уллу къыйынлары.

Устазы, сохтасы да кеси халкъыны тийишли жашлары эмда кеслери жашагъан историялы эпоханы чынтты гражданлары болгъандыла.

Мечиланы Кязим малкъар халкъны этникалы сезимине эмда аны дуниягъа кёз къарамын бла дунияны кёре билиуюн къураугъа уллу себеплик этгенди. Аны бек магъаналы къыйынларындан бири да ма андады. Ол жамауат жашаугъа бек уллу намысы жюрюген инсанча киргенди, кеси халкъыны излеми эмда кюсеую бла жашагъанды. Кязим бир затдан да къоркъа билмеген, уллу акъыл байлыгъы, кишилиги да болгъан адам эди. Ол жалынчакълыкъны кёрюп болмагъан, акъылында болгъанны айтыргъа артха салмагъан, аз да бир тюрлю кёзбау эте билмеген, кесини намысын-сыйын сакълай билген адам болгъанды. Биз ма ол затлада кёребиз назмучуну кишилигин, эрлигин, бюгюле, тобукълана билмеген батырлыгъын да. Кязим тау бийлени зорлукъларына, халкъгъа ала этген артыкълыкъгъа къажау сюелгенди. Ол 1912 жылда окъуна былай жазгъанды:

Бюгюн Сюйюнч улу жарлы Ахматны,

Мужура бла уруп, башын жаргъанды.

Мени жюрегиме да ол мужура

Ёмюрге сау болмаз жара салгъанды.

Аны «Махтанчакъ бий улуна» деген назмусунда да поэтни ёхтем ауазы эштиледи.

Бийикден къарайса сен,

Неге махтанаса сен?

Киши къыйынын ашап,

Келесиз дайым жашап.

«Тенг бол!» - деп, тилемейме,

Жалынсанг да – тенг болмам.

Мен, бир сёзюмю берип,

Сау тукъумунгу алмам.

Къулийланы Къайсын «Фахму эм акъылманлыкъ» деген статьясында былай жазгъанды: «Кязим зорлукъну кёрюп болмагъанды, байланы алларында ол бир заманда да баш урмагъанды. Ол хар заманда да тюзлюк жанлы болгъанды, къоркъа билмегенди, халкъ экиге юлешиннген класс обществода уа, фахму бла батырлыкъ къаманы эки да жютю жанына ушайдыла. Бу оюм Кязимни къалай жашагъанын эмда ол къаллай адам болгъанын кёргюзтеди».

Мечи улуну поэзиясы бир затха эркинлиги болмагъан, терен тау тарлада ынчхагъаны эшитилген халкъны къорууларгъа керек болгъан историялы кезиуде жаратылгъанды. Ол кесини поэзиясы бла халкъны сезимин къозгъагъанды, ниет-къылыкъ жаны бла башха кёп халкъла да алгъа баргъан жолгъа бургъанды. Алай бла Кязим суратлау литератураны къурауну жолун салгъанды. Ол малкъар халкъны историясында алгъа барыуну бир заманда да болмагъанча деменгили атламы болгъанды.

Поэт зорлукъгъа, кюйсюзлюкге тёзюп болмагъанды, хар заманда да уруннган халкъны къоруулаучусу болгъанды. Анга ма бу тизгинле да шагъатлыкъ этедиле:

Къарыусузгъа хайырым тийсин деп,

Эски гюрбежиде темир тюеме.

Халкъыма жетген азаплыкъпы кёрюп,

Гюрбежиде, кёмюрча, кюеме.

Бу аламат ёлюмсюз тизгинле табийгъатны ариулугъуну, шошлугъуну къоюнунда жаратылмагъандыла, назмучу кесини гюрбежисинде къызгъан темирни тюйген кезиуде жаратылгъандыла. Ала аллай жарсыу бла жазылгъандыла, поэтни жюрегине ауур жара тюшгенча. Алада аны къайгъылары айтылгъандыла, анга кёре уа халкъны осал жашауун ангылагъан къыйын тюйюлдю. Бу назму поэтни гуманистни жюрегини теренинден келген от ырхыгъа ушайды. Ол бек кючлю, адамны аркъа жиклерин титиретген, философия, адеп-къылыкъ жаны бла да оюмуну теренлиги кёргюзтюлген назмуду. Аны жюрегинг къозгъалмай окъургъа къыйынды. Бу ёлюмсюз тизгинлери ючюн аны аллында баш урама, миллет сезимни бла миллет ниетлени жая, бизни халкъыбызны насийхатчысы болгъан Кязимни деу фахмусуна уллу хурмет этгеними айтыргъа сюеме. Халкъны аллында аны уллу намысы, сыйы жюрюгени да андан болгъанды.

Ол бек биринчи жерге намысны, тюзлюкню, огъурлулукъну, адамгъа хурмет эте билиуню, халкъланы араларында гуманизмни бла шуёхлукъну ниетлери жюрюрлерин салгъанды. Мечи улуну ангылаууна кёре, адеп-къылыкъ битеу халкъланы барысына да тийишли затды. Битеу адам улуна керекли адеплиликни бла ариу къылыкълылыкъны мурдорун сала келген, буруннгулу грекли философ Сократча, анда да битеулю адам улуна керекли ышанла болгъандыла – деп айтыргъа сюеме. Сократ барысы да бир жорукъ бла – социальный тюзлюкню жоругъу бла жашаргъа эмда анга кёре башчылыкъ этерге керекдиле – дегенди. Кязим да алай сагъыш этгенди, ол затха къалай бла жетиширге боллугъуну жолун излегенди. 1910 жылда ол, жюреги къыйнала, былай жазгъанды:

Тик таулада суула энишге кетелле,

Къыш къыямасы, сууугъу ётелле.

Алай кетмейди халкъымы къайгъысы,

Сау болмай турады жюрек жарасы.

Былайда айтхылыкъ америкалы жазыучу Уильям Фолкнерни литеpaтypa жаны бла Нобельни саугъасын ала туруп айтхан сёзлерин келтирирге боллукъду: «Поэт бош алай, къая зынгырдауу болуп къалаллыкъ тюйюлдю, ол адамгъа чыдаргъа эмда хорлап чыгъаргъа болушурукъ таянчакъ, чигинжи болуп сюелирге керекди».

Кязимни назмуларын окъуй, биз ол тилни уста билгенине сейир тамаша этебиз: тилини байлыгъына, аламат рифмаларына, тенглешдириу сыфатларына, кёп метафораланы тауушлукъларына эмда адамны жашаууну къыйматын, бийик тауланы арасында – къаяла ичинде жашагъан уллу дуниядан айырылып, кеси халкъыны къадары ючюн аны жарсыуларын кёргюзтген философия оюмуну теренлигине. Аны юсюнден поэт былай жазгъанды:

Жал борчум салып тузакъ,

Чабырым, тонум бузлап.

Мен жарлы элден узакъ

Турама, билмей бир зат.

Кязим хар затха да жюреги къыйналгъан, жумушакъ адам болгъанды. Поэт Востокну къыралларына кетип, кёп заманны айланнган кезиулеринде, къалайда да, къайда да халкъ жарлылыкъда жашагъанын кёрюп, кесини миллетини жашауун женгиллетиуню жолун излегенди. Жууукъдагъы востокну къыралларында жолоучулукъда айлана, поэт кесини жарсыуларыны юслеринден айтханды:

Узакъ къалып тауларыбыз,

Къыйын болду сафарыбыз,

Арыдыла санларыбыз,

Аз къалдыла сауларыбыз.

Былай болду къадарыбыз,

Неди анга мадарыбыз.

Ийман излеп ажашханбыз,

Эшитилирми хапарыбыз?

Кязимни назмуларында биз малкъар тилни бир аламатлыкъ тауушларын бла интонациясын кёребиз. Мечи улуну тилини усталыгъы малкъар поэзияны историясында анга дери хазна тюбемеген сейирлик затды. Поэтни тилини усталыгъы алыкъа тинтилмеген проблемады. Ол лингвокультурология эм фольклор-философия жаны бла кесини тинтиу ишин бардырлыкъ алимлерин сакълайды. Кязимни поэзиясында бюгюнлюкде да этнокультура эм тил жаны бла башхалыкълары да тинтилмегенлей турадыла.

Мечиланы Кязимни культура-история байлыгъы закий поэтни адеп-къылыкъ дерслерин социально-философия жаны бла терен оюм этдириуню школуду. Туудукълагъа осуятча, ол уллу ниет байлыкъ къойгъанды. Бизни сёз устабызны мурдорун салгъан акъылманны поэзия тизгинлерине, ол кёзден къарап, тинтирге керекди. Бийик Бызынгы къаяны этегинде кечеги кёк аны тар ожагъындан азчыкъ кёрюннген гитче гюрбежиси битеу дуния магъананы тутхан оюмлары жаратылгъан, малкъар поэзияны шедеврлери къуралгъан чыгъармачылыкъны деменгили лабораториясы болгъанды. Ол темир тюйген тёшню тауушу, аны оюмуну тазалыгъыны симфониясыча, аны тилини байлыгъы эмда ариулугъуча, назмулары бла бирге аламат тап келишгендиле.

Кязим малкъар тилни башха тюрк дунияны, Орта эм Жууукъ Востокну тиллери бла фольклор-философия эм лингвокультурология байламлыкъларын биринчи кере кёргюзтгенди. Бу жаны бла аны шаркъ тиллеге кёре энциклопедия билими болгъанды.

Кязимге Восток цивилизацияны бешиги эди дерге боллукъбуз. Араб эм перс тиллени иги билгенини хайырындан ол жууукъ эм Орта Востокну ниет культурасын терен ангылагъанды. Мечи улу Сауд Аравиягъа хаж къылыргъа кёп кере жолоучулукъгъа бара, бу эки уллу тилни билмегенлей, Востокну буруннгулу цивилизациясыны историясын бла культурасын билирге онг болмагъанын ангылагъанды. Ол кесини кёп назмуларын араб тилде жазгъанды. Бу уа халкъыны саны аз болгъан, бийик тауланы арасында гитче Шыкъы элде, битеудуния-историялы культура бла байламлыгъы болмай, уллу дуниядан айырылып жашагъан келечисини суратлау лигератураны историясында ол бек аз тюбеген затды. Аланы барысы да, малкъар халкъны историясында бир заманда да болмагъан феноменча, аны уллу фахмусун кёргюзтедиле. Кязим, табийгъат кеси жаратхан акъыл токъмагъыча, фахмулу адам болгъанды. Семён Липкин «Мечиланы Кязимни тамашалыкъ ышанлары болгъандыла – дегенди. Ол башха тюрлю болумлада жашаса эди, кесини акъыл эм чыгъармачылыкъ онгларын толу кёргюзтюрюк эди».

Былайда малкъар халкъ кёлден чыгъармачылыкъны шедеврлерин къурагъанын белгилерге керекди. Аланы барысы да тёлюден тёлюге ёте келген деменгили ниет байлыкъдыла. Аны бла бирге тюрк тиллени проблемаларын тинтгенледен кёпле битеу тюрк тиллени бек эрттегилилеринден бири малкъар тил болгъанын белгилегенлерин айтыргъа тийишлиди. Ол кесини тазалыгъын сакълагъанды, бу зат а аламат феноменди эмда тюрк тиллени тинтиуню ачхычыды. Аны юсюнден Л.Н. Гумилев, А.К. Боровков эм башха алимле жазгъандыла.

Малкъар халкъ кёп ёмюрлени ичинде, дунияны башха халкъларындан айырылып, кеси жашагъанын, ол а миллет кесини тилин, этнокультура энчиликлерин бла менталитетин сакълауда уллу магъананы тутханды. Алай бла малкъарлыла кеслерини этнокультура тёрелерине кирген тил мифлерин бла бай фольклорун сакълаялгъандыла. Миллет литература ол тюрлю историялы феноменден чыкъгъанды. Анга кёре уа Мечиланы Кязимни бла Къулийланы Къайсынны поэзияларыны мурдорлары да. Аны юсюнден Кязимни бла Къайсынны кёп тилманчлары да айтхандыла.

Бизни халкъыбыз Орта Азиядан бла Къазахстандан къайтхандан сора, Къайсын Кязимни чыгъармачылыгъы бла къаты кюрешип башлагъанды. Бизни литературабызны мурдорун салгъан, малкъар халкъны миллет феноменини юбилейин белгилер заманда уа, ол, битеу кесини ишлерин къоюп, Мечиланы Кязим туугъанлы 100-жылыгъыны юсюнден Советлени Юйюнде илму доклад этерге къыстау хазырланнганды.

Баргъаны боллукъду.