Бийик билим адамны акъылын, сынауун, кёз къарамын кенгертеди, жамауатны айнытыуну баш амалыды

Бийик-тау геофизика институт бек эрттегили илму учрежденияладан бириди. Аны къабыргъаларындан Россейни илмуларыны  академиги Залийханланы Михаил, РФ-ни Илмула  Академиясыны член-корреспонденти Беккиланы Азрет, профессорла, илмуланы докторлары чыкъгъандыла. 

Институтну аллында борчланы, Россейде, Къабарты-Малкъарда да илмуну айныууну эм кёп башха затланы юслеринден учрежденияны директору Беккиланы Юсюпню жашы Мухтар бла ушакъ бардыргъанбыз.

- Мухтар Юсупович,  бюгюн институтну болуму, аны коллективи къалайдыла?

-  1930 жыллада ол илму экспедицияча къуралгъан эди, ызы бла Илмула Академияны бёлюмю болгъанды,  бюгюнлюкде уа энчи илму организацияды. Биз  табийгъатны физикасы бла байламлы прикладной тинтиуле бардырабыз.  Алимлерибиз таулада хауаны, ландшафтны тюрлениулерине къарайдыла.  Бизни халкъгъа уа ол бютюнда магъаналы ишди. Ауузлада, тау къулакълада, ауушлада болумну билмесек, производствону, рекреация объектлени орнатыргъа онг боллукъ тюйюлдю.  

Сёз ючюн, Элбрусда турист объектлени кёбюсю къар юзюлюуле болгъан жерледе ишленипдиле. Адам уллу кёллюдю, келир заманнга оюмлап къарамайды. Тёгерекдеги къудуретге сакъ болмасакъ, аны ангыламасакъ,   табийгъат кесини жерин табарыкъды. Къар юзюлюуню тыяр къарыуубуз, онгубуз да жокъдула, жаланда хатасын азайталлыкъбыз ансы. Бизни институт бу вопросла бла кюрешеди.

Тау жерледе ырхыла да асламдыла. Аланы къуралыу сылтауларын, андан сакъланыуну амалларын сюзебиз. Эл мюлк айныгъан регионлада буз урууладан къорууланыу да магъаналыды. Алимлерибизни бир къаууму бу табийгъат болумну физикасын тинтиу бла кюрешип, уллу жетишимле болдургъандыла. Экология проблемалагъа да эс бурулады –  метеорология бла байламлы жумушлагъа. Шёндюгю илму-технологияла айныгъан кезиуде компьютерсиз  ишлерге  онг жокъду. Бу жаны бла бёлюмюбюз да кючлюледен бириди. 

Коллективни юсюнден айтханда уа,  илмуланы  докторлары,  профессорларыбыз, илмуланы  кандидатлары да бардыла. Аспирантура, эки усталыкъгъа кёре, география эм метеорология жаны бла, илму совет да ишлейдиле. 

- Алимлени къаууму 2014 жылда Сочиде Къыш олимпиада объектлени къоркъуусузлукъларын жалчытыу жаны бла тинтиуле бардыргъанлары ючюн къырал саугъала бла белгиленнгендиле. Ол а институтну илму даражасын кётюрген  болур...  

- Сочини  табийгъаты сейирди:  бир жанындан - тенгиз, башхасындан а – таула.   Таулада къурулуш бардырыу а бир заманда да тынч болмагъанды. Ол география, рельеф энчиликледен сора да,   тектоника  процессле бла да байламлыды,  къар юзюлюулени, ырхы тюшюулени да эсде тутаргъа керекди. 

Бийик-тау геофизика институтну 11 илму къуллукъчусуна олимпиалы объектлени къоркъуусузлукъларын жалчытыу жаны бла методиканы жарашдыргъанлары ючюн РФ-ни Президентини Указы бла Сыйлы грамотала берилген эдиле, институт да саугъаланнганды.  Олимпиададан сора уа РФ-ни Правительствосу Сочиде  курорт объектлени кенгертиу жаны бла жумушланы тамамлагъанды. Аланы тийрелеринде тинтиуле бардырылып, къоркъуулу табийгъат халла ачыкъланнгандыла.  Бу иш  бийик даражада толтурулгъаны ючюн да институтха Ыразылыкъ письмо берилгенди. 

- Бюгюнлюкде жаш алимле тинтиу сынауну тас этгендиле, ала асламында башха авторланы китапларындан, илму тинтиулеринден кёчюрюу бла чекленип къалады деген оюмла бардыла. Анга не айтырыкъ эдигиз?  

- Тюрлю-тюрлю вузлада кёп жылланы ишлегенме, ол санда тыш къыралла да. Тенглешдирир онгум барды. Студентле аман болмагъандыла, сёз кёллендириуню юсюнден барады. Алай окъутууну кезиуюнде жаш адамланы илмугъа, билим алыугъа сейирлерин къозгъаргъа неда аланы ахырда кёрюп болмаз  чекге  жетдирирге да боллукъду. 

Профессионал билими болгъан  кесине жашауда жер тапмай къоярыкъ тюйюлдю. Усталыгъынга кёре ишлемей эсенг, андан да къоркъургъа керекмейди. Илму, бийик билим адамны акъылын, сынауун, кёз къарамын, онгларын кенгертедиле, ала жамауатны айнытыуну, иги жанына тюрлендириуню баш амалыдыла.   

Дипломланы, диссертацияланы башхаладан кёчюредиле дегенсе. Хау, быллай кезиуле аз тюйюлдюле. Алай бизни отрасльда уа аллай онг ахырда жокъду: илму тинтиулени кесинг бардырмасанг, аны башхадан урлаяллыкъ тюйюлсе. Аны ючюн бизде кандидат диссертацияла автоматдан атылгъанча къуюлуп бармайдыла. Жаш алимлерибизге къадалып ишлерге тюшеди. Алай аланы тинтиулери  оюмлу, тынгылы, терен боладыла. 

-  Сиз а илму бла къалай кюрешип башлагъансыз?  

-    Манга не заманда да математика, физика сейир болгъандыла.  Москваны къырал университетине киргенимде да бу илмуланы сайлагъанма.  Алай анда окъургъа онг болмай, Къабарты-Малкъар къырал университетни «Промышленность эм граждан къурулуш» бёлюмюне кёчеме. Ызы бла Американы Бирлешген Штатларында Колорадону къырал университетин тауусханма. 

Кандидат диссертацияма къарагъанларында, аны доктор диссертациягъа кёчюрюрге боллугъун айтхан эдиле. Кертисин айтханда, илмуну жолун сайлагъанланы къадары бирди  – аспирантура, кёп жылланы ичинде тинтиуле бардырыу, аланы къоруулау...  

- Къарындашыгъыз Азрет Россейни Илмула Академиясыны член-корреспонденти болгъанына миллет, республика саулайда бек къууаннганды. Бу артыкъда магъаналы иш жаш алимлени кёллендирлиги баямды…

- Азрет кёп жылланы бу институтда ишлегенди, анга башчылыкъ этгенди. Ол РФ-ни Илмула Академиясына Жерни юсюнден илмула жаны бла секциясындан сайланнганды. Ол айырылгъаны жаш алимлерибизге иги юлгю болгъанды, аланы къадалып ишлерге кёллендиреди. Азрет илму консультациялагъа не заманда да ачыкъ болгъаны уа бютюнда магъаналыды. 

Къарындашым дуния башында да белгили алим академик, жамауат къуллукъчу Залийханланы Михаилни сохтасыды.  Бюгюнлюкде уа акъсакъалыбыз солуугъа кетмегенди, ол уллу илму тинтиуну бошап, аны басмаларгъа хазырлана турады. 

- Илму ишде къаллай  жашау болумла болушадыла неда чырмайдыла?

- Адамны эркин заманы асыры кёп болуп, ол эригип, не этерге, не бла кюреширге билмей эсе, иги тюйюлдю. Адамны хар сагъаты, такъыйкъасы да  магъаналы ишледен толургъа керекдиле.   

Манга уа чыгъармачылыкъ ишимден бёлюнюрге тюшсе, бек сокъуранама. Алай  илму учрежденияны башчысына  мюлк жумушланы толтурургъа да тюшеди. Штукатурка къопханды, суу тамады, труба атылгъанды… Бюгюнлюкде мени баш борчум алимлерибизге тап онгла къурап, аланы чыгъармачылыкъ ишлерин жалчытыргъады.   Не зат чырмайды дейсе да заман жетишмегени.  

Ушагъыбызны ахырында уа миллет тилде газетибизни юсюнден да айтыргъа сюеме. Ана тилде чыкъгъан  басмагъа болушургъа, себеплик этерге керекди. Нек дегенде адам кесини ич дуниясы бла кючлюдю. Аны мурдорун а миллет культура, тарых, адет-тёреле къурайдыла.  Бизни ата-бабаларыбызны тарыхларыны, культура бирликлерини ариулугъун кёрюрге, ангыларгъа тийишлиди.