Алф жюрекли, жютю кёзлю, бийик муратлы акъылманны юсюнден сагъышла

Бу къыш айлада агъачха сабыр къар жаугъан кюн огъурлу акъсакъал къартларыбыз эсге келедиле. Ала къалай ушай эдиле табийгъатха. Бизни къойчу, къошчу акъсакъал аппаларыбыз бу сейир къудуретге нечик ушай эдиле... Бегирекда – Кязим хажини айтханда... Бу сёзлени Бабаланы Сулейман жазгъанды 1990 жылда. Андан бери кёп суу саркъып кетгенди, алай ол этген оюмла, бу жаны бла сагъышлары бюгюн да сейирдиле, кёп затны юсюнден сагъышландырадыла эсли окъуучуну.

«Бисмиллях бла башлайма сёзюмю, хакъ жолгъа къаратсын Аллах кёзюмю», - деп Кязим кеси айтханлай, аны китапларын къолубузгъа алып, биринчи назму тизгинлерин окъуп башлагъанлай окъуна сейир этебиз... Кесибиз кесибизге (ичибизден!) къайдам, таулада болсакъ, къаялагъа айланып: «Ай, зауаллы акъылман, файгъамбарлагъа тенг эдинг кесинг!» - дейбиз. Аны жангы жаз башы кюнде, таулада кырдыкла жашнагъанча, алай сейир, огъурлу жазыуларына баш урабыз. Кязимни атын, сыфатын ёхтем халкъыбыз бла, бийик тауларыбыз бла бирге тенглешдирип, алай сыйлы кёребиз. «Кязим акъылман», - десек анга, Беш да Тау Элни къарты, жашы да: «Хау, оллахий, хау!» - дерикдиле бир аууздан...

Не уллу акъылман окъуна жашауда бек гитче затны юсюнден да айтады. Кязим чорбат чыпчыкъдан башлап, къара парийге жетгинчи, къара парийден башлап, къолан ийнекге жетгинчи, андан айгъа жетгинчи жазгъанына, назмуланы ариулукъларына сейир этебиз. Хар сёзю, хар назмусу бири биринден игидиле:

Жарлы чыпчыкъ, бу къар кюн 
Къабышырса арбазда.
Жылы тыгъырыкъ, аш да 
Жокъмуду санга дунияда?

Бизде да, сени кибик, 
Жарлы адам кёп барды. 
Жарлы адамлагъа да 
Дуния сууукъду, тарды.

Дагъыда:

Парийим, къара парийим, 
Керек тюйюлдю санга кийим, 
Ийнакълайса мени сюйюп, 
Къыйналмайса таякъ тийип.

Жауларыма юресе сен, 
Манга саулукъ тилейсе сен,
Гюрбежиме киресе сен, 
Зорчуладан игисе сен.

Тийишлисе сен назмугъа, 
Парийим, къара парийим. 
Чап терслеге, аманлагъа, 
Парийим, къара парийим.

Бу назму тизгинле кюн таякъларын созуп, шош жайып чыкъгъанча ариудула. Таулада зурнук тизгинлеча, сейир кючлю ариу зынгырдайдыла, алай залим барадыла, шургулу зурнукла жол излейдиле. Кюн таякъла да сейир къыллы къобуз, кюнлю, чарслы, желли кёк къобуз, узакъ жол тартыу тартадыла. Жашау сермешли зурнукла чарслы кёкде, къайда ажаша, къайда сагъышда – саулай кёкню, кюнню жыяларын жыйып-жыйып тартханча, тенгизлени, агъачланы да толкъунларын тартып учханча кёрюнедиле.

* * *

Бюгюн а мен, бу къыш кюн, къар аямай жауа тургъанлай, арбазда чыпчыкълагъа ууучум бла бир будай къуяма. Чыпчыкъла сууукъ кюн мирзеу бюртюк кёрселе, къайдагъысы да аламат басынадыла. Сермеп-сермеп, учадыла. Адам къымылдагъанны кёрселе, бирден «гур-р» деп учуп, къазауат этип къармашадыла. Уой, аланы санасанг, жюзден артыкъ болурла, билген Аллахды... Бир чымпы будайда уа, бир чымпы тарыда уа не ары атып къойсанг да, минг бюртюк барды. Алай будайладан да, тарыдан да, чыпчыкъладан да кёкден жауа тургъан къарла къадардыла, санаусуз кёпдюле... Кязимни къадары – ол къарла къадар сагъышлы, ол къадар бир болгъанды... ансы аны аллай бир акъылы, адамлыгъы болмаса, ол къыш ангкъытда къабышхан чорбат чыпчыкъны чакъырып, къол аязына къондуруп, гыржын ургула чёплетип, шо очукъну, шо чыпчыкъны тилинде сёлешип, кеси кесине шыбырдап, айтхылыкъ назму жазмаз эди! Хар харф сайын, хар мирзеу бюртюк сайын, хар ач чыпчыкъ чюуюлдегени  сайын – минг сезим, минг тёзюм бар эди Кязимде... 

* * *

Бизге да Аллах ыразы болсун – барыбызгъа да – тюзюн айтханыбызгъа, Кязимни ёзюн аллай бир сыйлагъаныбызгъа... Ол назму тизгинле кеслери таулада толгъан айгъа, шош къайын кёллеге ушайдыла. Аланы ичингден мурулдай турлугъунг келеди. Алада къаллай бир огъурлулукъ, фахму барды! Дунияда кюн тийген, ай жарытхан, жангы къар жаугъан, кырдык, гюл жашнагъан жерде ненча ахшы зат, ненча сейир сезим бар эсе да – бары да барды алада. Ала жюрегинги, адамлыгъынгы игилендиредиле... Толгъан ай, Кязимни къолан ийнеги арбазында ышныр эте тургъанча, сыйлы назмуларына ушаш, бийик жашырынлы кёрюнеди. Кязимни айы бир булутдан чыгъып, бирси булутха киреди, сауула тургъан ийнекча кёрюнюп турады…

* * *

Кязимни назмулары, бары да бир кибик, къалай ариу ауаз этедиле. Ала Кязимни жазгъанларыны, жазарыкъ болуп, жесирликде, жарлылыкъ къоймай, жазылмай, жазылсала да, тынгылар адам болмай къалгъан назмуларыны къатында жылкъычы къуш, къайсы дуниягъа къычырыргъа билмей, экили болуп, ауаралыкъда тарала къалгъан кибик кёрюнедиле. Къызыл-къум тенгизде жутулуп, тас болуп кетген жауун тамычылагъа ушайдыла... Ол ырысхы саулай китапла болуп, таулуланы къолларына тюшселе, окъуучула, билимлиле бютюнда кёп болур эдиле...

* * *

Дунияда уллу, гитче зат айырыу бошду. Жаланда уллу, гитче акъыл, уллу, гитче фахму барды. Уллу фахму гитче затны окъуна таула бла тенг кётюрюп, уллу магъана чыгъарады. Жазыуну бек сыйлы Магъаданына элтеди. Гитче фахму уа уллу затны, таугъа чыгъаралмай, жарты жолда къояды... Къарыусуз фахму тана тулукъ бла бир «талкъы тузну» таугъа къайры чыгъараллыкъды? Фахмуну жоругъу алайды. Ол узакъдан ангылашынады... 

* * *

Кязим таза арслан жюрекли болгъаны, акъылман, закий, ётгюр, жигит, огъурлу, таукел, кёк жауун булутлу, салкъын булутлу болгъанча, кёп умутлу, ахшы муратлы, ахшы къууумлу, билим, окъуу ючюн жер этегине жетип, жети къаты кёкге чыгъаргъа хазыр киши болгъаны, къайда – къошлада акъ атлы, къайда — къара жауунлада къарангы кече къара атлы, къайда – уллу чууакъ кёкню тюбюнде кёк атлы бола, къайда – жаяу къала, учуучу таягъын, къаламын къаты тутханлай, дервиш болуп, Шаркъгъа, Каабагъа баргъанына къууанып, Мекка-Мадинагъа желча къууулгъаны шагъатлыкъ этеди. Жолоучулукъда, Арап аулакълада жарлыланы, мискинлени, къара арапланы юзмез тёбеле тюплеринден чыкъгъанларын кёргенде, жюреги жарсып, жазаргъа талпынып, жютю кёзлери кёкча жашнай къыдыргъанды... Каабада «къыяма ташны», «зам-зам» шауданны кёргенде да, аланы сагъышларын этип болгъанды...

Тур таудан – Холам таулагъа, гулоу таягъына таянып, бир секиргенлей, ётюп кетерикча бола эди. «Кязимни Холамда бир чорбатдан бирси чорбатха учуп ётгенин кёргенме. Ол чынтты шыйыхлыгъы болгъан сейир жулдуз жюрекли адам эди», - деучю эди атам. Аллай жигитлиги, аллай жашырын къанатлары, жашаугъа кюнча къызыу талпыныуу болгъан халкъ назмучу, халкъ азанчы, азатчы, халкъ акъылманы Шыкъыдан чыкъгъан эди... Ол жыллада Кязим Арап жолларындан къаллай жырла, къаллай жазыу назму оюмла, ненча сейирлик арап китап келтиргени, аланы кёбюсю алыкъа кёкде жулдузладан эсе жашырындыла... 

* * *

Кёкде жулдузла кёрюнюп турадыла. Кязимни тенгизча уллу, халал, огъурлу, зорлукъгъа чамланыу, дуниягъа, жазыугъа, къадаргъа сейирсиниу – кёп оюмлары, жулдузла кёкде тургъанча, башында, акъылында къалгъандыла. Аллай акъылман адам, аллай айтхылыкъ адам окъуна кёчгюнчюлюкню хатасындан – жерибизден узакъ аулакъда – ачлыкъда, жаланнгачлыкъда азап чегип, жесирликде ёледи...

* * *

Заман! Заман кюйсюз болса, ахшы-аман деп айырмайды, акъылман-акъылсыз деп къарамайды. Шайтан желча алып, сыйпап кетеди. Заман дегенинг алай жандауурсуз затды. Ол кесини жели, жаууну бла, къары, сууугъу бла, айы, кюню бла, ёз ишин этип, узакъ ёмюрлеге кетип барады...

* * *

Озгъандыла ансы, болгъандыла аллай ангкъыт заманла таулу халкъны жашауунда: уруш, кёчгюнчюлюк, къачхынчылыкъ, ачлыкъ, жаланнгачлыкъ, къытлыкъ, къырслыкъ, сууукълукъ, жутлукъ, кюйсюзлюк келтирген заманла... Да... Кязим дуниядан кетген заман болгъанды... Ол кезиуде жангы будай бюртюк, кюнню кёзюнден эсе, алтындан эсе багъа болгъан кюнлени сынагъанбыз. Аны себепли будайланы, пиринчни – хар ахшы затны, мирзеуню анда, мында да кёп кере сагъынабыз. Ол ангкъытлыкъны, ол къытлыкъны, кёчгюнчюлюкню, къачхынчылыкъны, жесирликни кюйсюз ишлерин мындан арысында, мени таулу халкъыма угъай эсенг, дунияда бир тюрлю бир миллетге да сынатмасын къадар!.. Халкъда быллай бир таурух жюрюйдю: «Къаф тауну артында тыйылып тургъан ажюз-мажюзле дуния жарыгъына ычхынмасынла. Ала агъачны, ташны да, жерни топурагъын да ашап къояр эдиле. Тюзлюкню борчу аланы тюзге бошламазгъады. Тюзлюкню къачы душманны иймез... Ол къяфырланы кеслерини мажюсюлюклери ючюн Аллах аланы башларын къарангы къаяны терен дорбунуна сукъгъанды...»

* * *

Таулу халкъны айтхылыкъ акъылманы, уллу назмучу, жырчы, жолоучу, билгич, чынтты философ, темирчи арап аулакъланы кёп кере къыдырып айланнганды. Анда жарлылагъа жан аурутуп, халкъына ахшы тилекле этип, кюн чыкъгъаннга туугъан жерине сеждагъа барып жилямсырагъанды. Алф жюрекли, жютю кёзлю, бийик муратлы Кязим уруш жыллада, ач жыллада кёчгюнчюлюкде, жесирликде, къартлыкъ да жетип, Орта Азияны кенг аулакъларында бир чымпы арпаны къурмач этип, артда уа аны тирменде тартып, къууут этип, жууурт айран бла булгъап, ичерге термилип, кюсеп, азап чекгенди... Аллай адам, аллай огъурлу къарт ачлыкъны алай сынагъанда, дагъыда кёп халкъла, кеси халкъы кибик, аллай къыйын сынагъанда, зауаллы, уллу кёкге, кенг аулакълагъа къарап, не сагъыш эте болур эди?!.

* * *

Кязим урушха, кёчгюнчюлюкге, кюйсюзлюкге кёлю бла минг налат берип, кёкге бла жерге уа: «Сизде уа не гюнях барды», - деп, акъыллы оюм эте болур эди ол... Болсада аллай жарсыулу ишни айтханда, бу ишни юсюнде дунияны уллу кёллюлюгюн, терслигин айтыргъа керекди. Аллай акъылманланы къартлыкъдан, ачлыкъдан, сууукъ ангкъытдан да кёк бла жер, кюн кеслери окъуна нек сакъламайдыла?.. Дуниягъа жаратылгъан хар инсан (душманны айтмай), адам бир кибик сыйлыдыла. Хар тюз ниетли жан тенгликде жашаргъа сюеди. Ол да баямды... 

* * *

Керти акъылманлыкъ этип, ахшылыкъ излеп, уллу окъуу, уллу акъыл, Жерни уллу китабын табып, аны ачып, ичине къарап, халкъгъа кёп окъуу, уллу саугъа келтирир мурат бла, сакъалы сют кибик акъ болгъунчу, сау дунияны къыдырып айланнган къарт Кязим хажи жашау жылларыны ахыр кюнлеринде бир чёпню башында битген тенгли бир мирзеуню, бир ашлыкъ башны кюсеп, ажымлы ёлгенин унутуп, биз къалай жашарыкъбыз?.. Ким биледи, ол заманда Кязимни къыйналып тургъанын, ачлыгъын-жаланнгачлыгъын билип, бир кюф мирзеу, бир асыралгъан ирик, бир жангы къозлагъан, гитче бузоулу ийнек келтирселе, Шыкъыны сууундан, Беккам суудан, Усхурну мюрткю сууундан табып ичирселе, Кязим аллай намыс, эс, аллай къайгъырыу ючюн къууанып, жангыдан жаш болуп, кийик сау болуп, бюгюн да жашап, сейир китапла жазып турургъа болур эди!.. Азданды хар зат да, алай ол «азданны» базманын кезиуюнде тартыргъа керекди, кёзюне жетгинчи!..

* * *

Бир будай баш, саулукъ ийнек, бир жайма алма терек, бийик кертме терек, бутакълары жерге жете тургъан шаптал терек дегенча, аллай-аллай бир жашау тымы амалтын аллай залим акъылман, ачдан жоюлуп, кёп китабын, акъыл сёзюн жазмай, ариу назмуларын жырлаялмай, халкъына уллу, ёмюрлюк саугъаларындан кёбюсюн бералмай, мамыр муратларына жеталмай, ёню тауусулуп, дуниядан ажымлы кетгенди... Биз андан дагъыда ненча ахшы зат биллик эдик! Ол затла энди ёмюрледе да билинмей къалдыла... 

* * *

Бу уллу дунияда, уллу кёкню тюбюнде минг тюрлю тирлик, минг-минг кырдык, минг тюрлю кёгет битген жерде миллионла бла, жюзле бла гала-сабанла сюрюлген жерде – ол не эди – бир кюф мирзеу бла бир ийнек?!. Къартха, жарлыгъа, бегирекда, Кязим кибик, айтхылыкъ акъылманнга ол кёзден къарагъан заманны биз къалай унутур эдик?.. Айхай, ол заманда Кязимни къыйналгъанын, къайдагъысын таулу халкъ, артыгъыракъда эллилери, ахлулары – бызынгылыла, холамлыла билген болсала, битеу бирден туруп, болушур эдиле. Анга не сёз барды?! Къыйынлыкъда бирге жыйылыргъа, къарыусузгъа, къартха болушургъа, ахшы сёз айтыргъа, ахшы адетге, таукелликге, батырлыкъгъа таулу халкъгъа жетген жокъду…

* * *

Кязимге, айхай да, ол заманда битеу таулу халкъны къолайы болгъан болса, тобугъунда «жели» болгъан, жер тепгенча, бирден туруп, къойчу – къоюн, жылкъычы – тайын, тууарчы – тууарын, эчкичи – эркечин, сюрюу-сюрюу этип, Кязимни аллына барыр эдиле. Къарты-жашы да, акъсакъал Кязимни аллына келип, аны къыйналып тургъанын кеч билгенлери ючюн кечгинлик тилер эдиле... Бир сагъыш этчигиз, Кязим ол заманда халкъгъа къарап, акъкъаш ийнекге, акътуякъ сары тайчыкъгъа къарап, кёчгюнчюлюкню, кечликни, кечгинликни да юсюнден къаллай сейир зат жазар эди!..

* * *

Уллу жерни юсюнде къол аяз тенгли бир жерчикде мирзеу ёсдюрюр изими къалмай, къалай азап чекди таулу халкъны акъылманы, азатлыкъны уллу жырчысы – Кязим... Не ашыгъышлыкъ тарыгъан эди ёлюмге да?.. Кёкгеми тарыгъайыкъ энди? Не этейик? Уллу акъылман алай бла дуниядан кетди... Жатхан жери кенг болсун!..

* * *

Аппаларыбызгъа, аталарыбызгъа, ынналарыбызгъа, аналарыбызгъа, урушда жашлай, къан тёгюп, жан берген къарындашларыбызгъа да тёзе келген – биз Кязимге да тёзген эдик... Да адам тёзмезлик не барды? Адам ташдан да арыды, къатыды, арымайды, ол тёзмезлик жокъду... Кязимге да тёздюк... Болсада Кязим халкъны кёлюнден кетмей къалгъанды... Анга сёзю, кюн кибик, жылыу берген поэт эди ол. Уллу акъылман анда да «халкъымы къадары» дегенле айлана болур...

* * *

Жангы кюннге айланып, бу дуниягъа – жашау тынчлыкъ, ол дуниягъа – акъылман Кязимге, уллу аппаларым – Бабагъа, Баззагъа, Ысламгъа, Бекирге, Копайгъа, бу дунияда алача кёп ишлеп, кёп таш кётюрюп, кёп жылкъы, къой кютюп, къол къыйынлары къалгъан ахлугъа, уруш аулакълада къалгъан ахлуларыбызгъа – барына да бир кибик, ахырат тынчлыкъ тилейик. Ёмюрде урушну, ачлыкъны, жаланнгачлыкъны, жесирликни атлары айтылмасын, жер тюбюнде солдатланы энтда бир къозгъамасын, топла, окъла чачылмасынла, жер тюбюнде да тынч къойсун... Жюрек тилегим Тейри къылычха къошулуп, Кязим жатхан аулакъ башында эрир!.. Аппам Копайны татлы тенги, дайым сыйлы къонагъы эди Кязим...

* * *

Бизни гитче таулу халкъ, жер жюзюнде туманланып къалмай, дуниягъа бютюн белгили, кёрюмдюлю болур ючюн Кязимни ниет кючю жайылыргъа керекди. Ол кесини уллу закийлиги бла, битеу адабият кючю бла эски, жангы дунияланы юслеринден жазып, кесини акъылман сёзюн айтып, жер кюнню бутакъларын тартханча, халкъыбызны атын алай сейир назму бла танытханды. Кеси да таулу халкъны башында, жашауунда, ишинде, кюнню сыфатында кёрюннгенлей турады.

* * *

Кязим тау адабиятны бийик Акъ таууду. «Къойдукъ энди мындан- оздурмайын биз, Бетлерибиз тамам жетишгенди жюз...» - деп ол кеси айтханлай, аны поэзиясы жашауну жюз тюрлю ауушун кёргюзтгенди, халкъыбызны чарслы, туманлы, кюнлю, кюнлюмлю да бола келген таууду. Биз андан юйренебиз жашаугъа, жазыугъа да биз андан юйренебиз...

* * *

Бизни таулу халкъыбыз бек фахмулу, ётгюр халкъды деп, бизден уллула, гитчеле да базгъын, таукел, ёхтем, тюз сёлеше келгендиле. Кязимни жазыулары, акъыл сёзлери бла ишлерин-кючлерин бегите, жерибизни, тауланы суратлай, алай бла дуниягъа белгили эте барадыла. Халкъыбыз айный, жаш тёлю ёсе, окъуулуларыбыз кёп бола баргъаны сайын, ол шарт, бу кюн да ёмюр-ёмюрледе кючлене барлыкъдыла...

Поделиться: