Буруннгу халкъ ийнаныула – сейир болумла

Бир - бир китапланы окъуй баргъан къадарынгда кёз аллынга сабийлигингде кёрген кёп заталарынг келедиле. Бусагъатда  "Унутулмасын халкъны эсинде" деген Бичиланы Османны жашы Хусейни китабын окъуйма. Хар бетин эки - юч кере къайтарып. Нек? Китапда бизни тёлюбюз кёрген - билген халкъ жашау суратланыпды. Жарсыугъа, ол жашауну кёп ышанлары жокъ болгъандыла. 

Огъары Малкъарда сабийлигимде бизни орамыбызны ынналары бирге жыйылып урчукъ ийиргенлери, жюн тинтгенлери, эшиу эшгенлери эсимдеди.Биз а, сабийле, аланы тёгереклеринде чабып айланыучу эдик. Айтханлары къулагъыбызгъа илине. Ол узакъ заманда (къыркъ беш жыл мындан алгъа) малкъарлы ынналадан кебиннге кириуню юсюнден биринчи кере эшитген эдим. 

Ала урушну кезиуюнде биреу кебиннге кирип, башхала уа анга урушха кетген адамларыны къадарларыны юсюнден соргъанларын айта эдиле. Не сейир, кебиндеги не зат айтса да, жашауда тюз алай болгъанды: ёлгенди дегени ёлгендиле, сауду дегени уа урушдан къайтхандыла. Артда Къабарт-Малкъар къырал университетни химия-биология бёлюмюне киргенимде, бир жол библиотекада "Наука и жизнь" журналны окъуй тургъанымлай, кебиннге кириуню юсюнден  бир статьяны кёреме...Ол а Австралияда алгъыннгы жашаууну юсюнден эди. 

Огъары Малкъар къайда, Австралия уа къайда... Бек сейир этеме. Не десек да, халкъланы байлагъан бек кёп затла бардыла. Таулулада бу эрттегили, алай шёндю уа къуругъан тёрени юсюнден Бичиланы Хусейни китабындан юзюкню келтиребиз, автор бу сейирлик ишни кёзю бла кёрген адамдан - Цийкъанланы Тенгизни къызы Аминатдан (жаннетли болсун) эшитгенин жазгъанды:
 
- Кебиннге кириу деген зат сейирлик эм къыйын этилген адет болгъанды. Алгъа, барып кече къабырдан топуракъ алыннганды. Бир жол бла барып, башха жол бла къайтыргъа керек эди.

Ол кебиннге кириучю бир къоланы болмай, акъ тёшекде акъ жууургъан бла акъ кёлек кийип, онг жанындан жатханды. Къатында уа биреу Къуран окъуп тургъанды, ол гыжы болмаз ючюн. Кебиннге кирген къарагъан жанына кюзгю салгъандыла. Бал туз къапдыргъандыла.

Жукъласа, ол ёкюлге алыннгандан(ёлгенден), "ол келеди" десе, аны ёкюл этген кебиннге киргенден сорууларын соргъанды. Эм, ол ёлген не айтса да, кебиндеги аны айтханды соргъаннга.

Кеси уа бек къыйналып болгъанды бу жумушда: тишлери киришип, къалтырап, санлары къурушуп. Андан абериси тас болгъанны, къыз кимге барлыгъын, жаш кимни аллыгъын дегенча затланы да билип болгъандыла.
Бошагъандан сора, къабырдан алыннган топуракъны элтип, алгъан жерлерине салгъандыла. Кебиннге кириучюле, Аминат билип, была эдиле: Алтууланы Къызчыкъ, Хулчаланы Зайнаф, Гумаланы Маржан".

Бичиланы Хусей жазгъан шагъатлыкъ ачыкъ кёргюзтюп турады: алгъын тау элледе оруслула "магия" деген зат жюрюгенди. Цийкъанланы Аминатны хапарында "кебиннге кирген жукъласа" деген сёзлеге эс бурайыкъ. Сёзсюз, былайда бу тиширыу транс - болумгъа киргени, артда уа андан чыкъгъаныны юсюнден барады хапар. Белгилисича, ёлгенле бла сёлешген тёре кёп халкълада жюрюп болгъанды. Алай андан сора шашаргъа болады. Бу китапда келтирилген хапарда кебиннге киргенни къатында бир тиширыу Къуранны окъуп тургъаны да бек сейирлик шартды: ол анга транс болумдан зарансыз чыгъаргъа, акъылдан шашмазгъа  болушады.

Дагъыда сабийлигимде ынналадан эшитген бир сейирлик затны эсгергенме. Бир ынна бу хапарны тукъумла-атла бла айтыучу эди, алай аланы уа унутханма. Алайды да, бир намаз этген адам юйдегили болур умутда сюйген къызына келечиле жиберирге муратын билдиргенди. Ол а аны хыликкя этгенди, кесине тийишли кёрмегенди. Ол заманда бу адам: "Да сора бир адам да тилемей кеси келирча этерме мен аны", - дегенди. Ынна: "Мен сабий эдим, сабийлигингде кёргенни унутмайса. Бир жол ол адамны къабыргъада чюйде тагъылгъан намазлыгъы биреу да тиймей кеси чюйден ычхынып, хауада бир такъыйкъаны учуп, энишге тюшеди. Тюз ол кезиуде къыз жашны юйюне кирип келгенди. "Той этген эдиле, алай бу иш хыйнысыз болмагъаны баям эди", - дей эди ынна.

...Къайтарып окъуйма Бичиланы Хусейни китабын. Огъары Малкъарны жашаууну юсюнден шагъатлыкъла болмагъанча багъалыдыла. Кёпле совет власть келгинчи, таулула къарангы халкъ болгъан сунадыла. Ол бек терс оюмду. Хау, биз жазаргъа, окъургъа юйреннгенбиз, алай аны бла бирге кёп затларыбызны тас этгенбиз. 

Халкъ жырларыбызны, жомакъларыбызны, таурухларыбызны асламысы унутулгъандыла. Тас этген затларыбызны узун тизмесинде дагъыда -  табийгъатыбызгъа хурмет этиу, аны тазалай тутуу, аны бла хайырлана билиу. Аны юсюнден Огъары Малкъардан устазны эм этнографны оюмларын окъуучуларыбызгъа билдирликбиз. Сиз да кесигизни оюмларыгъызны эсгериулеригизни жазсагъыз, бек къууанырыкъбыз. Бу жангы китап сагъыш этерге чакъырады барыбызны да.