Жашауун музагъа къуллукъ этиуге жоралап, къаламын, сюнгюге тенг этип, Ата журтун, жерин, халкъын, адамын жакълагъан поэт

Къулийланы Къайсын –  бийик тау тёппелеге, чууакъ кёкге, шорхулдагъан таза черекге ушагъан уллу поэт. Аны  суратын, сыфатын шарт, туура кёргюзтюрча не хазна сёзле табалырбыз. Алай аны  жашауу, поэзиясы бизге, саулагъа, не заманда да бийик юлгюлей къаллыгъы уа хакъды.

Къабарты-Малкъарны халкъ поэти, Ленинчи,  СССР-ни, Россей Федерацияны да Къырал саугъаларыны  лауреаты Къулийланы Къайсын  бизни адабиятха чексиз уллу, ёлчемсиз къыйын салгъанды. Битеу жашауун, жанын, къанын да музагъа къуллукъ этиуге жоралап, къаламын, сюнгюге тенг этип, Ата журтун, жерин, халкъын, адамын  жакълау аны баш борчу болгъанды.

- Бийик тереклечадыла  Къулий улуну назмулары – ала поэзияны бахчасын ариу жасайдыла. Аланы ауанасында солугъан а къалай хычыуунду, къалай татыулуду, - дегенди къалам къарындашыны юсюнден Николай Тихонов. Закийни чыгъармачылыгъыны дагъыда бир сейир кючю барды – адамланы бирикдирген. Аны назмуларын окъугъан  чынтты интернационалистликни, акъ ниетлиликни сезмей къоймайды, адамлыкъны. Аны себепли ол тизгинлеге жюреги бла тюшюннгенни  жаны тазаланады, ариуланады, ол башха тюрлюрек болады. Ажайыплылыкъ. Хау. Алай тюйюл эсе уа, поэзия сора неге керекди?!

Къайсынны назмулары музыкагъа ушайдыла, аланы окъусанг, таулуну сырыйнасын эшитесе, къыл къобузну мудах макъамларын, бирде  уа дауурбасланы игиликге талпындыргъан чакъырыуларын. Бир сёз бла айтханда –  ёмюрню солууун, таза жюрекни урууун.

Чегемни жырчысы дегенди  Юрий Грибов, акъылманны юсюнден  сёзюн айта. Алай, биз оюм этгенден, ол жаланда Чегемни угъай, сау дунияны да жырчысыды, ёкюлюдю, жакъчысыды.  Къайсын кеси уа: «Таулу болгъаным – къууанчым!» - деп ёхтемленнгенди.

«Салам эрттенлик!», «Кёк чинарла»,  «Жаралы таш»,  «Жер китабы»,  «Ашхам»,  «Учуп баргъан къанатлыла», «Адам. Къанатлы.Терек» эм кёп башха китаплары  къаламыны жютюлюгюн кёргюзте эселе, аны жашау жолу уа бийик адамлыкъны, чынтты патриотлукъну,  кёзбаусузлукъну, жарыкъ кёллюлюкню, таза жюреклиликни юлгюсюн туура этедиле.

Къулий Къайсынны туугъан кюнюнде аны поэзиясын жангыдан окъуп, анга жангыдан тюшюнюп, ёмюрлюк, ёлюмсюз къыйматланы юслеринден  сагъышланайыкъ.  Бюгюн айтхылыкъ къыргъыз жазыучу Чингиз Айтматовну  закийни чыгъармачылыгъы бла байламлы терен магъаналы статьясын къысхартып басмалайбыз. 

Азатлыкъ учундургъан акъыл

Къулийланы Къайсын - уллу  болмагъан халкъдан чыкъгъан,  поэзияны битеудуния  жолунда кесини даражалы жерин алгъан поэтди. Ол не заманда да миллетини атындан сёлешгенди. Ол – битеу да дунияны закийиди.  Битеу да адам улуну сейирлери, хар инсанны да энчи сёзю аны назмуларында энчи ауаз алгъандыла.

Къайсынны  башха-башха поэтлени  жууукълукъларын кёре билген хунери, анга дунияны битеу адам улуну бир  уллу юйюча сездиртгенди. Сёзсюз, ол  сезимни биринчи  чирчиклери  гитче ата журтуна уллу сюймеклигинден туугъандыла.Чегемге. Поэтни хайырындан ол тийре бла ётеди бусагъатны поэзиясыны уллу жолларындан бири.

Чагъып,  кесини жюрек учунууунда  келишиулюкню,  мамырлыкъ сезимни ол аламгъа, жулдузлагъа  чыгъарады, чыпчыкъгъа ушап къанат кериген поэзияны, жарыкъ муратланы бийикликлерине. Бошдан тюйюлдю закийни ахыр китапларындан бирини аты  «Адам. Къанатлы.Терек» деп.

Алай адам хар нени да толусунлай сезерча, ангыларча ёз жерине къайтыргъа тийишлиди:

Сизсиз къалай жашарма, тауларым,

Минги тауум, Дых тауум, Казбегим?!

Къыланч жолларым, акъ къаяларым,

Чынарларым, къарларым, сууларым?!

Къалай унутхун Бахсанны, Теркни?

Тенглеримсиз, ким тенг этер мени?

Сизсиз къалай жашарма, къушларым?

Сизсиз къалай жашарма, тойларым?

Поэтге жаланда адам болуу азды. Ол болургъа керекди тенгиз, къая, булут… Алай… жаланда бир такъыйкъагъа. Ол  къысха кезиучюк аны кёлюне ёмюрлюкню сыйындырыргъа тамамды. Нек дегенде  ол  сыфатдагъы аз заманчыкъ  анга  чыдамлылыкъны эм къууанчны, жашау  толулукъну сезерге онг береди.

Бир жол Къайсын поэтни  сюе эсенг, аны ючюн жанынгы берирге хазыр болургъа керексе  деген эди. Сора, бираз тынгылап, былай къошду: «Поэт шуёхунгу чыгъармаларын окъуу, Пушкин суннганча,  ол  бир бирни табыуну уллу къууанчыды, къайтыуду, къысха кезиучюкге окъуна болсун, алай  сюйгенинге жашауну къайтарыуду». Акъылман жашауну тауусулмагъанына,  башхалагъа эс тапдыра билгенлеге ол жангыдан къайтханына  ийнаннганды, мени оюмума кёре.

Ма аны ючюн сунама  дуниядан кетген жууукъ адамынгы тас этген кезиуде  ёмюрде да жорукъ болгъан бир тюрлю  къажаулукъ  эм турмушну сакъларгъа кюрешген адыргылыкъ, эсгериу сезимле да жерлерин тапханларын.  Ол сезимле сакъламаймыдыла да жюрекни жарыргъа къоркъуу болгъан ачыудан. Къайсын кеси уа  быллай затла бла артыкъ келиширге сюймегенди,  ауушханны юсюнден хапар эшитгенде,  таза жюрегинден аныча жарсый билгенле аз болгъанлыкъгъа. Ол   жашау кертиликден ариу ётюрюк бла кеслерин къорууларгъа  кюрешгенлеча жалгъан  сылтаула излемегенди.

Дайым да жашарма

жарсыусуз, иги

Деме,  - къушла  да сынайдыла  жарсыуну,

Татлы да, ачы да болур ётмегинг,

Бир кюле, бир кюе ичерсе сууну.

Тюнене тобукъларына  башынгы

Салып тургъан ананг бюгюн  ёледи,

Къарап къаласа тилсиз сын ташына.

Палах, къар жаугъанча, сормай келеди.

Ёлюмню бетине сур къарап, батыр  сёлеше да билгенди. Алай бирде жашау ёлюмден да къоркъуулу тюйюлмюдю?  Къулий улугъа уа аны алайлыгъын, айхай да,  толусунлай ангыларгъа тюшгенди. «…Хау, адамлагъа къыйын эди, бек къыйын бизни къаты ёмюрде, алай ала хар затха  чыдагъандыла, энтта керек болса да,  тёзерикдиле».

Къайсын поэзиясыны  аламат сыфаты - жаралы ташча кесини юсюнден  былай айталлыкъ эди: «Мен хар неге да чыдаялгъанма». Ол «хар неге да» дегенде  уа - заманны кюйсюзлюгю,  тарыхны кюйдюрген сагъатларын сынагъан халкъ бла адам. Алай ол болумла да поэтни кюл эталмагъандыла, бютюн  чыныкъдырып, аны жюрегинде кишиликни  туудургъандыла. Алай тюйюл эсе уа, адам  кесин «къаты ёмюрню» инсанына санаргъа тийишли болмайды:

Дунияда кюйсюзлюк болгъанын билдим,

Алай мен ол болмасын деп тиледим.

Жашы ёле  тургъанда да, анасы

Алай тилейди жашарын баласы.

Поэзия, сен ол ана кибиксе:

Болурну, болмазны да тилериксе,

Кёзлеринг къандан толуп тургъанлай да,

Жара тюшгенлеге сен кюериксе!..

Заман. Ол Къайсынны назмуларында шартды. Аны белгилери, сыфатлары  - алай  бош кёргюзтюлюп къалмайдыла, алада - ачыу эм ажым, адамлыкъ эм ёмюрню назиклиги, чыгъаналадан ётюп жулдузлагъа  атлагъан адам.  Поэтни кишилиги уа огъурлулукъгъа итиннген жюрек ташдан кючлю, къаты да болгъаныны шагъатлыгъыды. Нек дегенде жаланда инсан  жюрек,  тёзерге жарамагъаннга чыдап, кюйсюзлюкню кечип,  жууашлай, сюймекликден толулай къалады - таза да чынтты  адамлыкъ. 

Хау, Къайсынны поэзиясы - ёмюрню документичады. Аны бла бирге уа  аны жюрегини кардиограммасы бюгюннгю дунияны хар ууакъ тюрлениуюне да  сезимлиди. Аны чыгъармачылыгъы  бусагъатны темасына угъай,  бюгюн бла жазаргъа кереклисине энтта да бир кере ийнандырады, ачытхан, кюйдюрген сезимле бла, жан бла, къан бла.

Ангылайма,  Къайсынча уллу поэтни чексиз дуниясын толусунлай ачыкълаялмазлыгъымы, кесиме аллай борч да салмайма. Алай аны жашауун жангыдан окъуй, аны бла  ушакълашхан кезиулерими  насыбын къайтарыргъа итинеме, ол  бизге, жашагъанлагъа, поэзияда къаллай аламатлыкъ къойгъанына теренирек тюшюнюрге. Нени осуят этгенди акъылман, аты Къулий Къайсын болгъан? Къаллай ёлюмсюз жашау дерсле, къаллай къыйматла къойгъанды адамлагъа кесинден сора?

Аланы ыразылыкъ бла  алайыкъ, къыйматлылыкъларын билейик, закий кеси ангылагъанча сезейик:

Жилягъан а къыйын тюйюлдю. Тёзсенг, -

Олду багъалы, адам борчу тола.

Къара кюнде, къыйынлыкъда хайт десенг,

Санга къууанырла биз туугъан таула. 

1948 жылда Борис Пастернак Къулий улугъа былай жазгъанды: «Къайсы болумлада да ийнаныуну тас этмегенледенсиз, бушууда окъуна. Табийгъат сизни алай жаратханды.  Сизде тартылгъан къылны  къумалылыгъы барды, ол - насыпды».

Уста ол кезиуде жаш поэтде насыплы адамны ышанларын кёре билгенди. Аны ючюн  «буруннгудан келген ишни» - поэзиягъа къуллукъ этиуню жолунда барса ыразы болгъанды. Бир къыйынлыкъ да аны тюзлюкню излеуде сындыралмазлыгъына, бюгалмазлыгъына ийнана.

Къайсынны къылыгъында сабанчыны  эм рыцарьны ышанлары болгъандыла. Ол бийик адамлыкъ жорукъланы тутханды, аладан  бир заманда таймагъанды. Бетсизликни кёрюп болмагъанды, адамлыкъдан эмда аны сакълаудан  артха турмагъанды. Ол къалай магъаналы болгъанын а айтыр кереклиси бармыды? Халкъы бла бушууда, къууанчда да  биргелей - андады битеу Къайсын.

Намыс. Ол аны  байракъча элтгенди.  Адам деген атны  да тюз алай,  аны ёз тамырлары, тыпыр ташы  къайда  болгъанларын бир заманда да унутмагъанлай.  Таулу Къайсын алай айта эди: «Бизден бийик жаланда кёкдю, кюндю».  Ол сёзледе  махтаныуну ауанасы окъуна эсленмегенди, жаланда ёхтемлениу.  Кёлюн, жюрегин  азатлыкъ, битеу адам улугъа насып излеу мурат бийлеген хар инсан да тюз алайды.

Хар поэтни кесини жыл саны барды. Назму тизгенни  заманы орузламагъа бойсунмайды. Къайсын да кесини заманын кесине бойсундура билгенди.  Неда ол, жашырын  сезимлеге ийнана,  келлик эм озгъан сагъатлагъа да жолоучу болалгъанмы болур.

Мамырлыкъны юсюнден сёз бардырсагъ а, мени оюмума кёре, закийни назмуларында болгъан къарыу кёп башхалада алай кючлю эсленмейди. Алада «мамырлыкъ» деген сёз энчи шатык айтылмай эсе да. Бошалмагъан къыйынлыкъланы  юсюнден айтсагъ а, поэт «кесими неда  башханы бушууу» деп айырмайды.

Бирси назмучуланы къатында Къайсын  энчи интонациясы бла таныулуду,  сёзню сезе билиую бла.  Былай кёз къарам жер башында жаратылгъан биринчи сёз къудуретни  генетика тасхасын  белгили, ачыкъ этеди. Къулий улугъа кёре,  сёлеше билиу - ол бек уллу магъаналы затды.  Сёзню хайырындан  адам къарангылыкъдан, къатышлыкъдан чыкъгъанчады. Ол тынгылагъан къадарда аны киши кёрмейди.  Сёлешгенини хайырындан а ол тарыхха, табийгъатха къошулады, турмушну  тамырларына сингеди.

Сёзню багъасы. Анда шайыр  аны жашау  жоругъун къурагъан намысны тохташдырады. Къайсын къаты къычырып айланнганладан, декларацияладан узакъды.  Быллай затла, аны акъылына кёре,  кеси кесине табыннган  адамланы къылыкъларыдыла. Аллай къычырыкъчыла, дегенди ол,  кеслерине эс бурдурур ючюн, жашауну, кертини  керексиз дауурлары бла жабаргъа, хорларгъа кюрешедиле.

Адамны сыйы. Ол, мени оюмума кёре, азатлыкъ учундургъан акъылды. Аллай болгъанды Къайсын.  Аны аллай инсанныча билгендиле.  «Къулий улу - эркин поэтди. Ол, - дегенди Вера Звягинцева, -  литературщинадан, омакъланыудан, хыйлалыкъдан азатды. Ол,  желча, эркинди, желни сагъыш эте билген къылыгъы болса эди».

Къулийланы Къайсынны жашауун бла поэзиясын бир бирден айырыргъа  онг жокъду.  Ол къойгъан къадар китапха  поэтни «эски» эм «жангы»  шуёхлары хар заманда да къарагъанлай турлукъларына ийнанама, сюймекликлери бла жапсара.  Ала кеслери уа  анда ёмюрлюк кишиликни, адеп-къылыкъны эм намысны  дерслерин табарыкъдыла.