«Къууанчны – къууанчха ушатып, бушууун – бушууча ётдюре билген халкъыбыз къонакъбайлыкъ адетин унутмагъанды»

Жашауну барыуу, айныуу, анга жангы затланы сингдириу къайсы миллетни да харкюнлюк турмушун алгъадан башха жолгъа саладыла, аны оюмун, кёз къарамын кеслерине тапха бурадыла. Былайда хар зат да инсанны кесини къолундады дерге да боллукъду. Алай заманны, къадарны тюрлендирирге кимни кючю жетсин? Болсада бу жорукъ къачан да бирча ишлемейди. Халкъыбызны тарыхы да анга шагъатды. Кёчгюнчюлюкню, урушну къыйын, зор жылларында миллетибиз сыйлы тёрелерин, тилин бузмай сакълаялгъанды. Алай биз бюгюнлюкде ата-бабаларыбызгъа тийишлибизми, ала берген юлгюню алалгъанбызмы? Баям, бу соруугъа «хау» деп, таукел айталлыкъ тюйюлбюз. Биз бюгюн сюзерик тема къонакъ алыу бла байламлыды. Аны юсюнден ушакъны уа Къабарты-Малкъар къырал университетни Отарланы Керим атлы  малкъар маданиятны арасыны таматасы Тюбейланы Светлана бла бардыргъанбыз.

- Светлана Мухтаровна, сиз оюм этгенден, къонакъбайлыкъ халкъыбызда унутула баргъан адетледенмиди  огъесе сакъланнганмыды?

- Заман кете, дуния тюрлене барады. Хар миллетни жашауунда да ол затла, кеслерини ызларын къоя, миллет тёрелени башха этедиле. Жарсыугъа, ала  ата-бабадан келген адетлерибизге да бузукълукъ сала келедиле. Аланы кёбюсю жокъ болуп неда жaшау бла бирге башха кепге кирген эселе да, бусагъатха дери сакъланнганлары да бардыла.

Къууанчны – къууанчха ушатып, бушууун – бушууча ётдюре билген таулу халкъ, кесини аз санына да къарамай, къонакъбайлыкъ адетин унутмагъанды. «Къонакъ – Аллахны келечисиди (къонагъыды)» деген сёз миллетде бошдан жюрютюлмейди. Къачан да бизде къонакъбайлыкъгъа уллу эс бурулгъанды. Айтыулагъа кёре, эртте заманда бир арбазда беш-алты юйюрден аз жашамагъандыла. Алада уллу юйге къошулуп ишленнген энчи бир отоулу жер болгъанды. Анга къонакъ юй дегендиле. Аллай онглары болмагъанланы уа уллу юйлеринде энчи къонакъ отоулары бар эди.

- Алай эсе, буруннгула не заманда да къонакъ алыргъа хазыр болуп, ол угъай аны сакълап окъуна тургъандыла.

- «Къонакъ хазырча, къонакъбай хазыр тюйюлдю»  деген сёз жюрюйдю миллетибизде. Алай болгъанлыкъгъа, къонакъ келсе, аны не жаны бла да жалчытхандыла. Анга кирип солургъа деп ишленнген энчи oтoyгъа бир заманда да къадау салынмагъанды. Анда тапчан, жыйгъыч, юсюнде айраны, гыржыны бла ючаякъ тепси, таз бла къумгъан,  намазлыкъ,  жан жаулукъ дагъыда башха керекли затла дайым болгъандыла.

Къонакъ кеч келсе, юйде жашагъанланы сагъайтып къыйнамагъанлай, атны илкичге тагъып, жамычысын, башлыгъын, сауутун да алып, ары кирип тынчайгъанды: «Къонакъ отоугъа - соруп, Къонакъ юйге – уруп (кир)» деп да андан айтадыла. Ол юч кюнден кёп къалса, юйню иеси барып ким болгъанын, къайдан келгенин сорургъа эркин эди. Тийишли кёрсе, ол аны уллу юйюне чакъырып, сыйлап, кереклиси чакълы бир тутханды.

- Къонакъ алыуда эр киши бла тиширыуну сыйлагъанны башхалыгъы бармыды?

- Арбазгъа, къонакъбайлыкъ излеп келген адам юйге, уруп, кирип бармагъанды, къонакъ болгъанын билдирип, чакъырларын сакъла¬гъанды. Аллына чыкъгъан эр кишиге: «Эй, аланла, къонакъ аламысыз?» - деп, салам берип, соргъанды. Анга тюбеген а: «Аллах къонакъсыз этмесин, айхай да, алабыз! Хош кел, жууукъ бол!» - деп, эки къайтарып айтыргъа керек болгъанды. Бир кере айтып кьойса, артыкь ыразы болмагьанча кёрюнеди.

Къонакъгъа тиширыу келсе, аны тамата тиширыу юйге чакъыра: «Сау кел», «Кир юйге», - дейди. Аллына къыз тиширыуладан неда келинледен адам чыкъса, келген: «Таматаладан юйде ким барды? Чакъыр», - деп  чакъыртады. Аны танымасала да, юйге кийирип, къонакъча кёргендиле.

Къонакъгъа эр киши бла тиширыу бирге келселе, биринчисин къонакъ юйде къалдырып, тиширыуну уа тиширыула тургъан жерге ашыргъандыла.

Келген къонакъ къысха жууукъ неда чыртандан танымагъан адам да болады. Къаршы жууукълада бек сыйлыларына, мени къарт анамы айтыуларына кёре, ана къарындаш бла эгечден туугъанла (юйню иесини анасыны къарындашы бла кесини эгечини сабийлери) саналгъандыла. «Эгечден туугъан келсе, Юйню багъансы тепсейди»  деп айтыучу эди ол.

Тау адетге кёре, къонакъны заманы ингирди. Нек дегенде жылны кезиулери бла байламлы ишле эрттенликден тамамланадыла. Не уллу юйюр болса да, хар бирини жумушу барды. Къонакъ эрттенликден келсе уа, барысы да этгенлерин къоюп, къонакъбайлыкъ къайгъыгъа киредиле: «Эрттен жауун узакъ бармаз, Эрттен къонакъ – къонакъ болмаз», «Ингир къонакъ сыйлы болур», «Кечеги таууш узакъгъа барыр, Кечеги къонакъ юйде къалыр» деп аны ючюн айтхандыла.

- Къартла эсгергеннге кёре, аллай юйде дерт жетдириуден къачханла да букъгъандыла. Аны юсюнден толуракъ айтсагъыз эди.

- Хар заманда да тынчайырдан алгъа эр кишиледен  бири къонакъ отоуда адам бармыды деп къарагъанды. Аны келгени алайсыз да билиннгенди. Болсада бир-бирде уа аллай адам, жауладан къачар муратда, жашыртын жолла бла бара, къонакъ юйде бугъунуп къутулгъанды.

Къанлы душманынг ол эсе да: «Мен сени къонагъынгма», - деп, босагъадан атлагъаннга кереклисича намыс этиу къонакъбайлыкъ адетге тийишлиди. Ол кезиуден башлап къонакъбай аны жашаууна къоркъуулу болгъан ишден арталлыда кери  этерге керек эди. Аны къоруулайбыз деп, толу юйюрле тюп болуп да кетгендиле. Аллайланы эл, жамауат, юлгюге алып, махтау салгъандыла.

- Сёз ючюн, адам юйюне келген инсанны жаратмайды. Алай адетге кёре, аны къыстаргъа да жарамайды. Быллай кезиуледе уа не этерге керекди?

- Жашауда не да болады. Бирле къонакъгъа артыкъ ыразы болмагъанларын бет сууукълукълары бла да билдиргендиле. Алай эсе уа, келгеннге, ол кечени анда къалса да, эрттенлигинде уа башха  къонакъбай излерге тюшгенди. Кече къалгъан жеринден, атны башын юйге бурмай, жолгъа айландырып, юсюне алай минсе, ол къонакъбайларына ыразы болмай кетгенин кёргюзтгенди. Аллай зат болса, ол юйюрге айып салыннганды. «Къонакъгъа аш берме да, къаш бер», «Къонакъ келсе, эт бишер, эт бишмесе, бет бишер», «Къонагъын къыстагъан эр киши, Сау тукъумну бетин жояр», - дегендиле ата-бабаларыбыз.

- Къонакъ, арбазгъа кирип, жууукълукъну алгъандан сора андан арысында анга къалай къарагъандыла?

- «Кел жууукъ бол!»  деген сёзлени  юйюр тамата айтса да, аны жашы  не да киеую къонакъгъа  атдан тюшерге болушады. Жамычысын, тонун  тешеди, къол-бет жуудуруп, юйге кийиреди. Кече бла юйюрню гитче къызы неда келини, аны кийимлерин жуууп, жамалыргъа керекли жери бар эсе, жамап, аякъ кийимлерин жуууп, къурутуп, ичине да жангы салам салып, эрттенликде юсюне айыпсыз киерча этерге борчлу эдиле. («Къонакъ кече юйде къалса, Эрттенликге омакъ болур»). Анга мал сойгъандыла, аны бла анга намыс этгенлерин кёргюзтгендиле: «Бир сагъат турлукъгъа – аш, Бир кюн турлукъгъа – баш», «Къонакъ келсе – ишни къой, Къой жокъ эсе – тауукъ сой».

Юйюрню жарсыулары, тарыгъыулары, кемчиликлери бар эсе,  къонакъ¬дан  жашырыргъа  керек болгъанды. Аланы ортагъа салып хапарларын бардырып турсала, кеси ючюн айтылгъан сунуп, ол юйден кетип къалыргъа боллукъ эди.

- Алгъа заманлада жашагъанла бир бирге бизден эсе иги да къаршы эдиле. Биреуню къууанчын орам бла белгилегендиле. Къонакъ алыуда уа бу жаны бла къалай болгъанды?

- Бу сорууунга жууап этгинчи, бир нарт сёзню эсге тюшюрейик: «Жангыз къонакъгъа - къой керек, Тёрт къонакъгъа – той керек». Ата-бабаларыбыздан къалгъан адетге кёре, юй таматасы къоншусуна, кесини жууугъуна (къарындашы, киеую болсун), къонагъы болгъанын билдиреди. Билдирмесе да, адетге кёре, аны жууукълары къонакъны кёрюрге кеслери келирге борчлу эдиле.

Келген адам эрикмей турурча, ала, къоншула да, ингирде жыйылып, биргесине тургъандыла. Аны бла ала юйню иесини, къонакъны да даражасын кётюргендиле.

Алгъын заманда бийлеге келген къонакъланы – той, чариш оюнла, тутушла къурап, алай булжутхандыла: «Хан къонакъла келселе, элде байрам башланыр» деген сёз да андан жюрюйдю. Юй таматагъа бир жумуш бла кетерге тюшсе, кичи жашны къонакъгъа жёнгерге къойгъанды. Къонакъ элни ичинде, эл тийресинде къайры барама десе да, кесин къоймаз ючюн, ол жаш, анга нёгерлик этип, биргесине айланнгады.

Къонакъны не жаны бла да сыйлы кёргендиле. Ол юйде тургъан заманда, сёзю тёре болуп, артха салынмагъанды. Не тилесе да, ол угъай, бир затны кёрюп, анга: «Бу не тап (иги) зат эди»,- деген затын бермей къоймагъандыла.  

- Къонакъгъа барыугъа бюсюреп, бу адет бла чексиз-мардасыз хайырланнганла да чыкъгъан болурла?

- Къысха заманны ичинде бир юйге къонакъ болуп юч-тёрт кереден кёп келген адамгъа, муратын ангылап, арт бургъандыла. Аллайланы юсюнден таулула «Айдан келгеннге - аякъ, кюнден келгенге - таякъ», «Иги къонакъны – сёзю къалыр, Аман къонакъны – бези къалыр»,  дегендиле.

- Къонакъны ашыргъан а къалай этгендиле?

- Ол кете тебиресе, юйде болгъанла барысы да аны ашырыргъа чыкъгъа¬ндыла: къоншудан келгенни орамгъа дери, узакъдан  келгенни уа элни къыйырына дери. Ол къонакъ юйге сормай киргенликге, кете туруп айтып кетерге керек эди. Ол, къонакъбайына ыразылыгъын билдирип, алгъыш этгенди. Къонакъбай  да  аны  алгъыш  бла  жибергенди: «Жолунг-ызынг  мамыр  болсун, Ажалынг  сабыр  болсун; Жолунг-мамукъдан, Жашауунг-зауукъдан; Аллах  саулукъ, эсенлик  берсин; Аллах айтса, кёрюше-кёрюше турурбуз, ахшы  жолгъа бар»,-дегенди.

Къонакъбайына ыразы болгъан къонакъ кете туруп, атыны башын юйге буруп, алай миннгенди – аны бла ол кесини ыразылыгъын билдиргенди.