Азатлыкъны жарыгъы

                                              Жууапла табылмагъан соруула
Мен кимме, къайданма, киши жерине къалайлыкъ бла тюшгенме, не болгъан эди манга, мени атама бла анама, тенглериме, миллетими адамларына деген акъыл башыма биринчи кере къачан келгенин шёндю эсиме тюшюралмайма, тюзюн айталлыкъ тюйюлме. Жаланда мен билген – аллай сагъышла башыма эртте киргендиле, мен школгъа жюрюп башлагъынчы, окъургъа эм жазаргъа юйреннгинчи. Мени жюрегиме шинжича чанчылып, кетерге унамай тургъан бир соруу барды: сау халкъгъа не ючюн жетдирдиле адам айтып эшитмегенча уллу къыйынлыкъ, бизни юйсюз-журтсуз нек этдиле, не хатабыз ючюн къалдырдыла бедишликге, басынчакълыкъгъа тёзюп жашау этерге?

Башымы бийлеген соруулагъа жууап табар умут бла бир-бирледе атама бла анама, анга кёре бизге къонакъгъа келген жууукъларыбызгъа, къоншуларыбызгъа соруп да кюрешдим. Алай аладан бири да айталмады бу ачыулу ишни ёзеги къалайда болгъанын. Артда, абадан болгъанымдан сора, кёп китап эм документле окъудум, кёп акъыллы эм белгили адамла бла ушакъ этдим, болсада ангылаялмадым: кимге хатасын жетдирди мени аз санлы, ишни сюйген, хыйлачылыкъ деген затны ахырыда билмеген эм бир инсаннга къара ниет тутмагъан халкъым?! Кеси ёмюрюнде къыйын ишден башы къутулмагъан, кеси-кесин кечиндирир ючюн кюрешгенден башха зат кёрмеген, бир кишиге аманлыкъ этмеген, бир жаннга къоркъуу салмагъан халкъ. Деменгили къыралгъа уа не къоркъуу болур эди гитче малкъар халкъдан? Сталинчи-бериячы къырал башчыланы огъурсуз, ёз халкъларына къажау этген оноуларын ангыларгъа амал жокъду, аны бла бирге уа унутургъа эм ол ишге налат бермей къараргъа.

                                                    Жигитле урушха кетедиле…
Мен тамата тёлюле сынагъан къыйынлыкъланы кёрмегенме, Орта Азияда туугъанма. Болсада, атам бла анам айтып, эсимде къалгъан затланы юслеринден хапарларгъа сюеме. Сабийлигимде эшитгеним, кёргеним жюрегиме кирип къалгъандыла, бир заманда да эсимден кетерик тюйюлдюле.

Бизни тукъумубуз узакъ ёмюрледен бери да Холам-Бызынгы ауузну теренинде, Черек сууну онг жагъасында бек ариу жерде орналгъан гитче Усхур элде жашап келгенди. Анда 120-130-дан кёп юй болмагъанды. Эр кишиле не заманда да мал тутуу бла кюрешгендиле, тиширыула – эшиу, кийиз, жамычы, чепкен уруу бла. Ашагъан гыржынлары алагъа тынчлыкъ бла табылмагъанын айтыр кереклиси да жокъду.

Элни мамыр, ырахат жашауун фашист Германияны бизни къыралгъа къажау уруш ачханы бузгъан эди. Юйдегилеринден эм жууукъларындан айырлыууну ачыуун сынамагъан, баям, бир юйюр да къалгъан болмаз эди. Къазауатха кетгенлени барысыны да атларын бир статьяда санаргъа амал жокъду, аны ючюн жерлешлеримден кечгинлик тилейме. Алай урушну биринчи кюнлеринде окъуна Туугъан журтубузну къорууларгъа Бабаланы Хамзатны юч жашы, Атталаны Хажини юч жашы кетгенлерин айтмай болалмайма. Атабийланы Токай бла Аслангерий, Мишаланы Ийналукъ фронтха экишер жашларын ашыргъан эдиле. Ала душман бла сермешледе жигитлеча жан бергендиле. Усхурчуладан 50-ден артыкъ адам юйлерине къайтмагъанды.

                                          «Тамблагъы кюн – сизни уллу байрамыгъызды»
1944 жыл жетди. Газетле эм радио бу узакъгъа созулгъан къазауатны ахыры болургъа кёп къалмагъаныны юсюнден билдиредиле. Таулула жууукъ заманда хорламны къууанчын этер, урушдан сау къайтхан жашларына, къарындашларына, эрлерине къууанчлы тюбер умутлудула.

 Алай, не медет, толмады аланы умутлары. Мартны биринчи кюнлеринде элге сауутлары бла солдатла эм офицерле келдиле. Беш-алты угъай, кёп адам. Уллу чынлы офицерле, эл Советге кирип, анда иги кесек олтурдула – къаллай эсе да бир тизмеле эте, билдириуле жыя. Нек келгенлерини юсюнден а бир сёз да айтмай.

Мартны жетинчи кюнюнде уа ингирде кеч битеулю жыйылыу боллугъун билдирдиле, ары жаланда эр кишиле чакъырылгъанларын да. Келгенлени барын да, школгъа жыйып, эшик алларында къалауурла салдыла. Мени анам устаз  эди эм орус тилни да биле эди да, бар да бир зат бил бу ишни юсюнден деп, тиширыула аны жибердиле. Аскер бёлюмню таматасына тюбеп, ол эр кишилени нек тутханларын сорду. «Къайгъы этмегиз, биз аланы терк окъуна юйлерине жиберликбиз», - деди майор. «Тамбла сизге уллу байрам боллукъду», - деп къошду, аз-маз ышаргъан кибик да эте. Ичлеринде харамлыкълары болмагъан, шаудан сууча, таза ниетли таулу тиширыула тюз ангыламагъан эдиле ол таш жюрекли, юсюнде адамлыкъ деген ышанладан жугъу болмагъан офицерни айтханын. Керти окъуна ол Тиширыуланы халкъла аралы кюнюню юсюнден айтхан суннгандыла, ырахатланып, юйлерине жыйылгъандыла.

                                                                  Тунукъ эрттен
Сегизинчи мартны эрттенлиги жылы эди. Аз-маз жауунчукъ жаугъан эди, деп да айтадыла. Ауулну башында тауланы туман басханды. Тёгерек шошлукъгъа батылыпды. Билмей тургъанлай солдат чурукъланы тауушлары чыкъдыла, итле юрюп башладыла. Эшикле хыны къагъылдыла. «Туругъуз, терк болугъуз, жолгъа хазырланыргъа сизге 30 такъыйкъа бериледи!» - деген къычырыкъла эшитилдиле.

Къайры хазырланабыз? Нек? Эшитгенлерине ийнанырыкълары келмеген адамла, не этерге билмей, сын къатып къалгъанча болдула. Солдатла уа, юйлеге кирип, болгъанны тюп-баш этедиле, къармайдыла хар тешикни. Къарт къатынланы кюбюрлерин чачадыла, тёшек, жастыкъ тюплерине къарайдыла. Ахча эм багъалы затла излейдиле. Юйлени иелерине уа, бек керекли затларын алып, терк окъуна жолгъа энерге буюрадыла – автомашинала сакълагъан жерге.

Кертисин айтыргъа керекди, солдатла эм офицерле - бары да бир кибик огъурсузла, эриусюзле тюйюл эдиле. Не заманда да халал жюреклиле, биреуню жарсыууна жарсый билгенле, таза ниетлиле, бетлерине уялгъанла болгъандыла. Аны бла бирге уа кюйсюзле, адамлыкъны аякъ тюпге малтагъанла, артыкълыкъны, зорлукъну жашау жорукъгъа алгъанла да.

Ол кюн баям болгъан эди адамланы араларында аллай чюйреликле. Бирлери ахыры да хатасыз, тынч халкъгъа зорлукъ этилгенин, аны туугъан жеринден къыстау аманлыкъчы политика болгъанын ангылагъандыла, жолгъа не затланы алыргъа кереклисин айтхандыла, хапчукларын машинагъа жюклерге болушхандыла.

Башхалары, къычырып, къоркъутуп, хыликкя этип, жарлы таулуланы узакъ жолгъа жаланнгачлай чыгъаргъандыла, жолгъа алгъанчыкъларын сыйырып, бир жанына быргъагъандыла. Къарыусуз къартланы, тиширыуланы, юйлеринден чыгъарып атып, эшиклерине киритле салгъандыла. Биз аланы эки къауумуну да атларын билмейбиз, алай экилерини да къылыкълары, этген ишлери халкъны эсинден кетерик тюйюлдюле.

                                               Туугъан тауладан айырылыу
   Энишгеде, кёпюр къатында талачыкъгъа, кёп адам жыйылгъанды. Сабийлерин къоюнларына алып, бир адыргы хапчук кибиклерин да кётюрюп, алайгъа жууукъдагъы элледен да келгендиле. Бир кесекден хар «Студебекерге» беш юйюрню сыйындырыргъа кереклисин билдиредиле. Асыры тар болмаз ючюн, аскерчиле жангыдан инвентаризация этдиле. Быстыр тикген машинкаланы, машокланы, тюрлю-тюрлю чулгъамланы, къошунланы жол жанына быргъадыла. Тёшеклени, жастыкъланы да ичлерин къотардыла. Аладан чыкъгъан тюк кётюрюлюп, бир ауукъгъа тала акъ туман басханча болуп турду.

Ма «Машиналагъа минигиз!» - деген буйрукъ берилди. Харипле, мискинле жюк ташыучу машиналаны сууукъ кюбюрлеринде бир бирге къысылып орнашдыла. Бир ненча такъыйкъадан моторла гюрюлдедиле, колонна тау аууз бла энишге тебиреди. Ары дери тынгылап тургъан тиширыуланы сарнаулары, сабийлени жилягъанлары, ийнек ёкюрген, ит улугъан тауушла бары да бирге къошулуп, аякъ тюпге малтаннган тюзлюкню, ниет тазалыкъны, толмазлыкъ муратланы, ачыулу къадарланы жиляулары этилгенча болду. Таулула, узакъ ёмюрледен бери жашагъан тауларындан, кеслерини от жагъаларындан, жашауларында баш магъананы тутхан хар затдан да айырылып, ата-бабаларыны къабырларына ахыр кере кёз жетдире, кетдиле къайры элтгенлеринден хапарлары болмай.

                                                   Кёзкёрмезге къыйын жолоучулукъ
   Андан ары уа иш къалай болгъаны белгилиди. Вокзал, жюк ташыучу вагонла, эшелонла, узакъ азап жолу. Бир затны ачыкъ айтыргъа сюеме: уллу къыйынлыкъгъа тюшюп тургъанлай да, кёпле бу огъурсуз, кюйсюз иш алгъадан окъуна план салынып, хар зат тергеуге алынып бардырылгъан операция болгъанына ийнанмагъандыла, ийнанырыкълары келмегенди. Къалай эсе да бир тапсыз иш болгъанды, жангылыч этилгенди, ансы тюк чакълы бир хатасы болмагъан халкъны элтип къула тюзге къуярыкъ тюйюлдюле, кёп бармай артха къайтарлыкъдыла деп, алай сунуп тургъандыла…

Поезд а аланы туугъан жерлеринден узакъдан узакъгъа элте барады. Жолда ким эсе да таулуланы барысын да батдырыргъа тенгизге элтедиле деген хапарны жайгъанды. Вагонлада биягъы жиляу-сыйыт башланнганды, алагъа къырал башчыла «къурагъан» къадардан къутулууну жангыз амалын жаланда Аллахдан болушлукъ тилеуде кёргендиле…

Кёчгюнчюле жолгъа чыкъгъанлы ючюнчю кюн бара эди. Адамдан тыкъма-тыкъ, къарангы, ичлери бир тапсыз ийисден къыргъан вагонланы тутмакъ камераладан башхалыкълары жокъду. Тюрлю-тюрлю ауруула къозгъалдыла, ачлыкъ къысды. Станциялада ёлюклени тышына чыгъарадыла. Бир-бирле ёлгенлерин букъдурургъа кюрешедиле. Узун, ахыры кёрюнмеген жаханим жолу мени бир эллилеримден кёплени жашауларын юзгенди.

Бу тизгинлени жаза туруп, кёп болмай манга жыл саны токъсаннга жууукълашхан бир акъыллы таулу айтхан сёзле келдиле эсиме: «Адам дегенинг бек кючлю жанды, ол кёп къыйынлыкълагъа тёзерге боллукъду, ёлюр ууахтысы жетди эсе, аны да кесини къадарына тёрелеп къояды. Бедишлик, айыплыкъ жокъду анда. Бизни, намысны, тюзлюкню, адамлыкъны, таматалагъа хурмет этиуню жашауунда эм башха салгъан халкъны, малгъа тенг этерге кюрешгенлери, бизни адет-тёрелерибизге эм законларыбызгъа «тюкюргенлери» неден да къыйын кёрюннгенди».

«Поезд жолда эки-юч такъыйкъагъа тохтагъанда, эр кишиле, тиширыула, къызла эм акъылбалыкъ жыл санлары жетмеген жашчыкъла да ачыкъ ёзенде кеси кереклерине бирча чыкъгъанларын, аланы хамамлагъа эм душлагъа бирча ургъанларын эсиме тюшюрсем, бюгюн да жюрегим къалтырайды. Биз а, адамлыкъ эркинликлери сыйырылгъанла, зорлукъну жютю тырнакълы тузагъына тюшгенле, не зат эталлыкъ эдик», - деген эди мени ушакъ нёгерим.

Къартны хапары мени сейирсиндирди, аны бла бирге мудах да этди. Букъдурмай, кертисин айтайым: нек эсе да, бу бушуулу ишни мораль жаныны юсюнден сагъыш этерге алгъын эсиме келмегенди.

                                                    Чыдамлыкъ, къаты кёллюлюк
   Кёчгюнчюлени элтип баргъан поездлени къайры барлыкъларын, къалайлада тохтарыкъларын, къайда жашарыкъларын ким белгилегенин билмейме. Бизни юйюрюбюз болгъан эшелон Къыргъызда Ново-Покровка элни къыйырында тохтайды. Мартны, баям, жыйырманчы кюню болур эди. Жер-жерли властьланы, колхозланы  бла совхозланы келечилери сакълап тура эдиле Кавказдан кеси ыразылыкълары бла келмегенлени. «Энчи кёчгюнчюле» деп аталгъанланы, тизип, элни  ортасына элтдиле. Кече ачыкъ жерде къалдыла – бригаданы арбазында. Экинчи кюн а барын да эллилени юйлерине юлешдиле.
 

Баям, мында алгъадан окъуна «ангылатыу ишни» тынгылы бардыргъан болур эдиле. Бу жерлиле «къонакълагъа», къучакъларын кенг керип, тюбемедиле, тап жаулагъача къарадыла. Ол кюнледе малкъарлылагъа «адам ашаучула», «бандитле», «халкъны душманлары» дегенча хиликкялыкъ сёзлени кёп эшитирге тюшгенди. Болсада тёзгендиле, тишлерин къаты къысып, тынгылагъандыла. Кимге айтып ангылатырыкъ эдиле терсликлери болмагъанын?

Ново-покровкачыла кеслери да аманны кебинден баш кечиндире эдиле. Кёчгюнчюлеге уа не кюн келсин! Юйлери-журтлары таула ичлеринде къалгъандыла, ашаргъа ашлары жокъ, тилни билмейдиле, киши жеринде танымагъан адамларыны орталарында къалай жашау этсинле?

Бу тюрлю болумда жан сакълауну жаланда бир амалы бар эди – базар. Аз-кёп болса да, адамла биргелерине бир затчыкъла келтирген эдиле. Сатып неда алышып, ашарыкъчыкъ мажарыргъа кюрешгендиле. Бир кесек ахчачыкълары да бар эди. Алай не этсинле? Не Кантха, не Фрунзеге жибермейдиле. Элден тышына чыгъаргъа эркинлик жокъду. Ол «низамгъа» бузукълукъ этгенле къаты жууапха тартыллыкъдыла.

Аллай къыйын болумлада, ахыр онгларына таяннганда да, жерлешлерим, жашаудан тюнгюлюп, къолларын бошлап къоймагъандыла. Жанларын сакълар ючюн, жашар ючюн битеу кючлерин салып кюрешгендиле. Артыкълыкъны батмагъына атылгъанла, батып къалмай, тырнакълап, сюркелип чыкъгъандыла андан.

Къолларындан келгенле бары да колхозлада ишлегендиле. Биринчи жаз башында окъуна, кеслерине бёлюннген жерлени жарашдырып, картоф салгъандыла, нартюх сепгендиле. Кёп бармай а, ёнкюч ахча алып, юйле ишлеп башлагъандыла, бир-бирле сатып алгъандыла. Аз-аздан кёчгюнчюлени жашаулары къурала баргъанды. Мында эрттеден жашагъанла да, таулула жууаш, тынч, ишни сюйген халкъ болгъанларына тюшюнюп, алагъа башха тюрлю къарап башлагъандыла, намысларын кёргендиле, онгларына кёре  болушхан да этгендиле.

                                        Паровоз сызгъыргъан тауушла…
Кёчгюнчюле мында кёп турлукъларына ийнанмагъанла тюрлю-тюрлю хапарла жая эдиле. Элни къаты бла темир жол бара эди да, паровозну сызгъыргъан тауушун эшитгенлери сайын, туугъан жерлерине термилген таулула поезд аланы Кавказгъа къайтарыргъа келген суна эдиле. Бир-бирле уа, къалай бла эсе да, район арагъа, темир жол станциягъа къутулуп, анда тохтап тургъан эшелонну кёрюп: «Поезд бизни сакълайды, бюгюн-тамбла болса да, артха къайтыуну юсюнден оноу этилликди», - деп, къууанчлы хапар келтире эдиле.

Ол тюрлю сёзле бош сёзле болуп къалмагъанларын белгилерге сюеме. Бизни арбазда мени анам къоншулары, жууукълары бла бирге кюн узуну, бир-бирде уа эрттенликге дери, отну ёчюлтмей, къазанда нартюх къуууруп, сора аны тартып къууут эте эдиле. Хар таулу юйде аллай азыкъдан бир ненча машок болгъанды, ким биледи, жолгъа тебиреп къалсакъ деген акъыл бла. Поезд а, нек эсе да, келмей эди…

Адамла жангыдан кеслерини харкюнлюк ишлерине киришедиле. Жылдан-жылгъа жашау къолайлары игилене барады, мал тутадыла, юй къанатлыла жаядыла. Колхоз трудоденьлеге будай, бал туз, башха затла да берип башлагъанды.

                                   «Сизни арагъызда энчи кёчгюнчюле бармыдыла?..»
Къалай-алай болса да, кёчгюнчюлени жашаулары къуралады. Алай аланы башларындан басып, эркин солургъа онг бермей, богъурдакъларын буууп тургъан бир монстр бар эди – комендант эди аны аты. Къаллай бир артыкълыкъ сынагъандыла таулула ол малгъунладан. Кёчгюнчюлюкню азабын кеси башында сынагъан кимге сорсагъыз да, ол чач тюклени ёрге тургъузгъан хапарла айтыргъа боллукъду.

Эркинлик къагъытсыз ара шахаргъа неда район арагъа угъай да, къоншу элге барыргъа окъуна онг болмагъаныны  юсюнден айтханма. Аллай къагъыт алыргъа уа тынч тюйюл эди. Къайры эсе да бир жары эркинликсиз баргъанла, айхай да, болгъандыла. Аланы уа, тутуп, уголовный иш ача эдиле, аны себепли башха мадар излерге керек болгъанды. Бизге Анай деп бир татарлы къатын терк-терк келиучю эди. Анам сатыу-алыу жумушларын аны юсю бла бардыргъанды. Баям, ол кеси да къуру къала болмаз эди.

Бир жол, ыйых кюн, анам оруслу тиширыула бла бирге шахаргъа барыргъа таукелленеди. Окъуу жыл башланырны аллында сабийлеге кийимле алыргъа, биз а жетеулен бола эдик. Эрттенликде эртте жолгъа чыкъдыла. Анамы ат арбагъа олтуртуп, юсюн эсленмезча жабаргъа кюрешдиле. Уллу Чуй илипинден ётген кёпюрню къатында арбаны комендант Киранов тохтатады. «Сизни арагъызда энчи кёчгюнчю тиширыула бармыдыла?» – деп сорады хыны ауаз бла. Оруслу къатынла, тынгылауну басып, анамы юсюне дагъыда бир затла атадыла, - букъдурургъа. Комендант а, арбаны къатына келип, тиширыуланы хар бирини бетине тюрслеп къарай кетип: «Сен а къайры бараса, тюш бусагъат арбадан!» - деп къычырады. Не амалы бар эди кёчгюнчюлеге жан алыучулагъача къарагъан огъурсуз комендантха бойсунмай. Анам артха сегиз километрни жаяу къайтханды, жол узуну жиляй-жиляй…

                                       Биз уллу намысларын  кёрген адамла
   Ново-Покровка элде таулула кёп эдиле. Башха элледен эсе аслам эдиле ала мында деп, алай сунама. Кёбюсю холамлыла, лашкутачыла, быллымчыла эм кёнделенчиле. Бизни бла бир жерде Атталары, Созайлары, Чабдарлары, Зумакъуллары, Тамалары, Малкъарлары, Сотталары, Анахалары, Зокалары, Башийлары, Шауалары, Балалары, Жаппулары, Ностулары, Чеченлары, Жаболары жашагъандыла. Бирлешип, шуёхлукъ жюрютгендиле, бир бирлерине билеклик этгендиле, бир бирлерине къонакъгъа барып тургъандыла. Бирге жыйылып, ушакъ этгендиле, сагъышларын айтхандыла. Жууукъланы араларында халла уа аламат эдиле. Бюгюн, жарсыугъа, ол затны кёрлюк тюйюлсюз.

Халкъыбызны ёхтем уланларын, мени жюрегимде чынтты адамлыкъны ызын къойгъанланы, ёз халкълары ючюн ёлюрге хазыр болгъан патриотланы, кеслерини юлгюлери бла манга адам болургъа болушханланы бюгюн уллу хурметлик бла эсгереме. Эм алгъа Сотталаны Адилгерийни атын сагъыныргъа сюеме. Биз, жашчыкъла, ол уллу кишилиги болгъан таулугъа керти да жигитгеча къарагъанбыз, аллай адамыбыз болгъаны бла ёхтемленнгенбиз.

Ол тюзюнлей Сталинни кесине письмо жазгъаныны, таулуланы кёчюргени уллу жангылыч болгъанын ачыкъ айтханыны юсюнден хапарла эшите тургъанбыз. Андан сора Сотта улун 25 жылгъа Сибирьге жибергендиле. Жангыз адам туруучу сууукъ камерагъа сугъуп, кёп къыйынлыкъ сынатхандыла. Аны юй бийчесине жиберген письмосунда айтылгъан сёзле, бирден бирге кёче, кёплеге белгили болгъандыла.

Бизни бла бир орамда Къудайланы Хасан да жашагъанды. Аны урушда этген жигитлик ишлерини, батырлыгъыны, мардадан озгъан комендантны жергесин танытханыны юсюнден, таурухла жюрюгендиле. Аламат чомарт, жарыкъ кёллю, таза ниетли адам эди ол. Сабийле бла, къартла бла да, тюз кесини тенглери бла сёлешгенча, алай ушакъ этиучю эди. Уллугъа, гитчеге да бир кибик хурмет эте билгенди.

Бир заманда бизни юйню аллы бла озуп кетмегенди. Кирип, саулукъ-эсенлик сормай, къалай жашагъаныбыздан хапар билмей, алгъыш сёзле айтмай. Атам, Хасанны юлгюге келтирип, манга былай айтыучу эди: «Адам болса, ма аныча болсун. Анга ушаргъа кюреш. Адамлыкъны баш ышанлары не затладыла? Жюрек халаллыкъ, бир инсаннга да къара ниет тутмау, къарыусузгъа болушургъа хазырлыкъ…»

Не уа бригадир Мурачаланы Аубекирни эсинде тутмагъан ким барды?! Аны даражасы алай бийикде жюрюгенди, айтханы закон эди бош колхозчугъа, мюлк таматагъа, тап район къуллукъчугъа да.

Элде Къулийланы Хажимусаны сюймеген адам жокъ эди. «Хажимуса – алтын адамды», - деп, кёп кере эшитгенме атамдан бла анамдан. Ол, ферманы таматасы болуп ишлей, жерлешлерине къолундан келгенича болушуп тургъанды. Башха миллетли адамла да Къулий улуну намысын бийикде жюрютгендиле.

                                                               Хурметлик табыу
   Иш ахлулары болгъанлары себепли бийик адамлыкъ даражалары ючюн, малкъарлыла элде, районда угъай да, саулай Къыргъыз ССР-де да  уллу хурмет, намыс да тапханларын айтыргъа тийишлиди. «Колхозная правда» район газетде (мени биринчи заметкам да анда чыкъгъанды), республика газетледе да къойчу-поэт Къудайланы Маштайны, чюгюндюр ёсдюрген звенону таматасы Хапаланы Сагибатны, къойчула Хочуланы Шамилни, Мечукъаланы Магометни, малчыла Атталаны Мамашны бла Къаракайны эм кёп башхаланы юслеринден очеркле, зарисовкала дайым басмаланнгандыла. Аллайланы юслеринден жаланда айтхан эм жазгъан бла къалмай, Сыйлы грамотала, орденле эм майдалла бла саугъаланнгандыла.

Ол заманда бушуу, ачыу да, къууанч да болгъандыла. Къыркъынчы жылланы ахырында эм эллинчи жылланы башында окъуна къатын алыу, эрге барыу бла байламлы тойла терк-терк бола тургъандыла. Аш-азыкъдан, ичгиден столла топпа-толу болмагъан эселе да, музыка, тепсеуле, тюрлю-тюрлю оюнла элпек эдиле. Бек сейирлиги – тойла бир талай кюнню баргъандыла.

Жаш тёлю не заманда да жашаудан зауукълукъ алыргъа, ойнаргъа, кюлюрге, чамны, лакъырданы да сюйгенди. Аны жанына-къанына сингип къалгъан тёресин  не тюрлю къыйынлыкъла да тохтаталлыкъ тюйюлдюле. Къобузчу къыз Баккуланы Мисирханны юйюне ингирде, жашла бла къызла жыйылып, кече ортасына дери жырларгъа, тепсерге юйрене эдиле. Тюрлю-тюрлю миллет оюнла ойнагъандыла.

Бапыналаны Шохайыб къатышмай а элде хазна той болмагъанды. Ол фахмулу актёр, чамчы эм масхарачы эди. Кеси иги таныгъанланы эм шуёхларыны жолда къалай атлагъанларын, къалай сёлешгенлерин аламат уста эриклеп, адамланы кюлкюге къалдырыучу эди.

                                                               Жылыу ургъан кезиу
    Адамны хар заты да тап эсе, ол заманны тохтарын кюсейди, алай тюйюл эсе уа, аны чабыуун терклендирирге сюеди. Болсада заман, бир кишини излемин да эсге алмай, не тюрлю чырмауладан да ётюп, алгъа барады. 1953 жыл жетди, Сталин ёлдю. Артдаракъда Берияны тутдула да илишаннга салдыла. Къыралда тюрлениуле башландыла. Партияны ХХ съезди болду. Халкъ бизни обществода бушуулу ишлени юслеринден кертисин эм аны ючюн терслик кимлени боюнларына салыннганын да билди.

Энчи кёчгюнчюле да эркин солуу алдыла. Комендантурала кетерилдиле. Жангылмай эсем,  баям, 1956 жылны жаз башы болур эди. Фрунзеден радио бла малкъар тилде бериуле эшитиле башладыла. Эфирде биринчи кере тауча айтылгъан сёзле къулагъыма чалыннган кюнню бир да унутмайма. Къууанчым ичиме сыйынмай эди.

Атталаны Мамашны арбазына, кёп эр кишиле, тиширыула да жыйылып, радиогъа тынгылай эдиле. Къулийланы Къайсынны атын эшитип, къууандыла, къанат битгенча болдула. «Къайсын!», «Къайсын!» деп шыбырдадыла бир бирлерине. Ол а туугъан жерини юсюнден назмуларын кёлю кётюрюлюп окъуй эди. Поэтни «Тап сангырау болсам да, тап кёзлерим кёрмеселе да, мен санга жолну табарыкъма, мени сюйген туугъан журтум», - деген сёзлерин радио бла эшитгенде, адамла асыры къууаннгандан жилядыла, бир бирлерин къучакъладыла. Закий Къайсынны ауазы бюгюн да къулагъыма чалыннганча кёрюнеди манга.

1956-1957 жыллада Фрунзеде Отарланы Керимни «Жолла» деген китабы, «Жашауубузну байрагъы» деген назмула жыйымдыкъ, Залийханланы Жанакъайытны, Боташланы Иссаны «Сюйген Туугъан журтум» эм «Мамырлыкъны жыры» деген китаплары, «Бирге жырлайыкъ» деген эки репертуар жыйымдыкъ чыкъгъандыла. Къулийланы Къайсынны «Мамырлыкъ макъамлары» деген назмулары да къыргъыз тилде ол заманда басмаланнгандыла.

                                                      Ата журтубузгъа къайтыу
   Болсада кетиуню, туугъан жерине къайтыуну сагъышлары таулуланы дайым да башларын, акъылларын бийлегенлей тургъандыла. 1957 жылны башында Ново-Покровкада битеулю жыйылыу болгъан эди. Къабарты-Малкъарны Баш Советини эм Правительствосуну келечилерине соруула кёп эдиле. Адамла хар затны юсюнден да билирге сюе эдиле.

Апрельде уа, бизни балчыкъ орам бла, гюрюлдеп, Кантха баргъан асфальт жолгъа жюкленнген автомашинала тебиредиле. Аланы бир-бирлерин жолну тап жерине трактор бла тартдырып чыгъарыргъа да тюшгенди. Малкъарлыланы ашырыргъа къарты-жашы да чыкъгъан эдиле – оруслула, украинлыла, къыргъызлыла, немецлиле, уйгъурлула… Жюреклерини теренинден чыкъгъан алгъыш сёзлерин айтдыла, кёлюгюзге тийгенибиз болгъан эсе, кечгинлик тилейбиз, дедиле, жилядыла…

Ол жыл бизни юйюрюбюз халкъыбыз бла бирге кеталмай къалгъан эди. Манга бек къыйын кёрюннген эди шуёхларымдан, жолдашларымдан, бир классда окъугъан нёгерлеримден, озгъан жыллада манга жууукъларымча багъалы болгъанланы барындан да айырылыу. Мени да кёз жашларым чыкъгъан эдиле. Болсада ангылагъан эдим таулу халкъгъа жашауну жангы кезиую башланнганын, аны тарыхыны жангы жарыкъ бети ачылгъанын.

Жангы жашау башланнганына мен да, онючжыллыкъ жашчыкъ, чексиз бек къууандым. Битеу элибиз, бизни школубуз, битеу республика, къырал, битеу дуния билдиле не мени, не мени тенглерими, не мени атамы бла анамы, не мени халкъымы бир тюрлю терслигибиз болмагъанын, бизге зорлукъ эм законсузлукъ этилгенин, ниетибиз таза болгъанын. Энди мен жер юсюнде башымы ёхтем кётюргенлей айланыргъа боллугъуму, миллет даражабызгъа къатылгъан сёзле эшитмезлигими, толу эркинликли  адам болгъанымы сезгеним, адамланы кёзлерине тюз эм ачыкъ къараяллыгъым ючюн насыбым мени кёкню жети къатысына кётюрген болур эди. Дунияда андан уллу байлыкъ, андан багъалы зат а болурму?!