«Жашау болум бла байламлы аурууну къурутуу экономика проблемаланы кетериу бла байламлыды»

Бусагъатда  пандемиягъа аслам  эс буруп, башха аурууланы юсюнден хапар бек аз айтылады. Алай бизни республикада не заманда да туберкулёз бек жайылгъан аурууладан бириди. Аны юсюнден не зат билирге керекди? Сакъланыр амалла бармыдыла? Бу соруулагъа жууапланы    инфекция ауруулагъа эм СПИД–ге къажау араны врачы Аппайланы Шамил   бергенди.

-Туберкулёзну микробактериясы не заманда белгили болгъанды?

-Мындан 135 жыл алгъа  немисли микробиолог Роберт Кох туберкулёзну микробактериясын (къозгъаучусун) тапханыны юсюнден билдиргенди. Шёндюгю дунияда, эминаны, ёлетни, безгекни, СПИД-ни, башхаларын да алагъа къошуп, жугъуучу аурууладан 37-син бирге алгъанда да, туберкулёздан кёп адам ёледи. Жер юсюнде жашагъан жамауатны ючден бирине ол жугъупду эмда къыйын ауруп къалырларына къоркъуу барды. Жууукъ он жылны ичинде отуз мингнге жууукъ адам ёлюрге боллукъду.

ВОЗ-ну (Саулукъ сакълауну битеудуния организациясы) шартларына кёре, хар он секунддан дунияда туберкулёздан бир адам ауушады, хар тёрт секунддан а биреулен ауруйду. Жыл сайын жер юсюнде жашагъанланы бир процентине ол жугъады. Болжалсыз тынгылы мадарла этилмеселе, аурууну ёсе барыуу уа шёндюгю халда сакъланнганлай турлукъду, жыйырма биринчи ёмюрню ортасына дери дунияда туберкулёздан  эки жюз  миллион адам ёлюрге боллукъду.

-Саулукъ сакълауну совет системасында бу ауруугъа къажау кюреш  бек къаты барыучу эди.

- Хау, совет жыллада тынгылы илму мурдор, битеу дунияда да туберкулёзгъа къажау кюрешген учрежденияланы кючлю ызы  къуралгъан эди. Ауруу алгъынча жайылмай, андан жоюлгъанланы саны иги да азайгъан эди. Бизни къыралдан сора,  Европаны бла Север Американы айныгъан къыралларында да алгъа атлам  эсленнгенди.  Ол а экономика жаны бла иги ёсген башха къыраллада бла бизде кёп да бармай аны къурутуллугъуна ышандыргъанды.

Озгъан ёмюрню къыркъынчы–эллинчи  жылларында  ауруу тынгылы тинтилгенди, кючлю дарманла чыгъарылгъандыла, багъыуну да ышаннгылы амаллары хайырланылгъандыла. Европаны бла АБШ-ны къыралларыны кёбюсюнде андан ауругъанла бек аз тюбеп башлагъандыла.  Алай ол тюрлю ышаныулукъну уллу хатасы да жетгенди. Бу усталыкъ керек тюйюлдю  деп, врач-фтизиатрланы сыйлары тюшген эди. Туберкулёзгъа къажау жангы дарманла чыгъарыу жаны бла тинтиу ишле тохтатылгъан эдиле, багъыу учрежденияла жабыла башлагъанлары себепли   врачла  да аллай жугъуучу ауруу болгъаныны юсюнден унута башлагъандыла. Жаланда бизде угъай, кёп тыш къыраллада окъуна алтмышынчы - жетмишинчи жыллада андан бакъгъан санаторийле бла больницала жабылып, илму тинтиуле уа къысхартылгъандыла. Кёп районлада бу жаны бла багъыу стационарланы кетерип, битеулю профилактика профильлери болгъан больницалагъа кёчюргендиле. Жашау кёргюзтдю  ол терс оноу болгъанын.

-Саусузла айтханларына кёре, шёндю дарманла ичгенликге, кёбюсюнде ала болушмайдыла.

-Жарсыугъа, арт  кезиуледе туберкулёзгъа къажау битеу  белгили дарманлагъа чыдамлы микробактерияла чыкъгъандыла. Ол тюрлю микробактерияла уа контрольсуз  багъыу къозгъагъан генный мутациядан жаратылгъандыла.  Аланы «кийик» штаммлары (мутант штаммла) деп аталгъан затланы чыгъыулары иги кесек къыйынлыкълагъа тюбетедиле. Анга  озгъан ёмюрню токъсанынчы жылларында туберкулёзну экинчи башланыуу, андан ауругъанланы жарымындан кёбюсю Америкада ёлюп кетгенлери  шагъатлыкъ этеди.

-Россейде туберкулёз жаны бла эпидемия хал осалгъа айланнганыны сылтаулары недиле?

-Сылтаула кёпдюле: экономиканы оюлууу, адамланы жашау къолайларыны тюшюую, социал жаны бла арталлыда тышында къалгъанланы (юйсюзлени,ичгичилени, мигрантланы, ишсизлени) саны кёбейгени – ала барысы да аурууну жайылыууна себеплик этедиле.Туберкулёз  бек кёп  жайылгъан жерле бусагъатда  тутмакъла тургъан тюрмеледиле, лагерьледиле, изоляторладыла.ВОЗ-ну экспертлери 1998 жылда Россейни туберкулёздан адамла бек кёп ауругъан къыралланы санына къошхандыла эмда андан битеу дуниягъа да уллу къоркъуу барды деп алай къарагъандыла.

-Арт жыллада  бизде тюрмеледе отоуланы да битеу дунияда жюрюген мардалагъа келишдирир ючюн уллу иш бардырылгъанды. Баям, ол да болушурукъ болур жарсыулу болумну тюзетирге. Алай жарлылыкъ болгъан къадарда, баям, туберкулёз кетерик болмаз.

-Бу ауруу  жамауатны  къолайлы неда къолайсыз жашагъанын  тюз тохташдыргъан шартды. Россейде  эпидемиология хал тап тюйюлдю. Бюгюнлюкде аны оздурулуп, къыйыннга айланнган формалары кёбюрек тюбейдиле.

Арт жыллада адамланы рентгеннге салып, флюорография тинтиу азайгъанды. Аны ючюн кетеди ауруу озуп. Аны профилактикасыны мурдорун медицина жаны бла билимли болуу тутады. Халкъны аслам кесегини бу аурууну чыгъыууну сылтауларыны, аурумазча алгъадан мадарла этиуню, диагностиканы эмда багъыуну юсюнден ангылаулары жокъду.

Жукъдургъан бактерияланы жыйылыуларын къысха заманны ичинде тохтатыргъа онг берлик химиятерапияны хайырланыуну игилендириу эмда кючлендириу баш магъананы тута келеди. Артыкъда ол зат аны башланнган кезиуюнде бегирек керекди. Ол зат этилсе, саусуз эпидемиология жаны бла къоркъуусуз болады, андан сора уа химиятерапияны уа амбулатория болумлада бардырыргъа да боллукъду.

Битеу  къыйынлыкълагъа да къарамай, туберкулёзгъа къажау кюрешген службаны ёзеги сакъланнганды, алыкъа  уллу усталыкълары болгъан медицина кадрла, анга тынгылы багъаргъа керекли дарманла эмда амалла бардыла.

Аурууну тохташдырыуну бла анга багъыуну эмда профилактиканы шёндюгю болумлада хайырланырча жангы, бютюнда тап амаллары жарашдырыладыла. Аны бла бирге,туберкулёз жаланда жугъуучу болуп къалмай, ВИЧ  - СПИД–ча, социал ауруу болгъанын да айтыргъа керекди. Аны къурутуу тюзюнлей политика эм экономика проблемаланы кетериу, халкъны жашау къолайын игилендириу, санитар культурасын кётюрюу бла байламлыды.