«Бу илму айныр ючюн жамауатны ниет байлыгъы тутхучлу болургъа керекди»

Филология илмуланы кандидаты, КъМР-ни Гуманитар тинтиуле бардыргъан институтуну къарачай-малкъар адабият бёлюмюню тамата илму къуллукъчусу, КъМКъУ-ну къарачай-малкъар филология кафедрасыны доценти Ёзденланы Тауланны къызы Фатима танг кесек ишни авторуду, аланы санында юч даражалы монография да барды.

Аны илмуну айнытыугъа къошхан юлюшю бла бирге жаш тёлюге билим бериуге, аланы юйретиуге салгъан къыйыны да уллуду. Биз аны бла тутхан ишини, башха затланы юслеринден да ушакъ этгенбиз.

-Фатима, къайсы бирибизни да бу жашаугъа кёз къарамыбыз, акъылыбыз юйюрден келеди. Ол не жаны бла да адамны тутуругъу болгъанлай къалады. Сёзюбюзню андан башлармы эдик?

-Ол кертиди, сабий таматаладан, бирсиледен нени  кёрсе, анга юйренеди. Юйюрюмю юсюнден айтсам, мен Къарачай шахарда туугъанма. Атабыз  белгили инженер-къурулушчу болгъанды. Домбайда ПМК-гъа таматалыкъ этип, анда канат жолну биринчи, экинчи ызын да ол ачханды.

Анабыз а, Байрамукъланы Хамитни къызы Секинат, химиядан, биологиядан да Учкекенни школунда дерсле берип тургъанды. Ызы бла профтехучилищеде директорну орунбасары болгъанды. Къарачай-Черкесни сыйлы устазыды, Халкъны жарыкъландырыуну отличнигиди.

Мен ыннамы-Орусланы Мудалифни къызы Аминатны  къолунда ёсгенме. Кертиси бла да, бу дуниягъа, окъуугъа, билимге кёз къарамымы тохташыуунда аны уллуду къыйыны. Бюгюн да  унутмайма бир  айтхан сёзюн. Ол къуруда ырысхыгъа жан атмай, жашауда бирси затланы да керек боллукъларын, аланы къыйматларын ангылатханды, кёп затха тюшюндюргенди. Кеси уа атамы анасыды. Аммам тилни бек иги билгенди, андан сора да, сурат ишлегенди, шахматладан биринчи орунланы алып тургъанды. Ол заманны адамы болгъанлыкъгъа, 1911 жылда туугъанды,  эки бийик билим алгъанды, Москвада, Бакуда да окъугъанды.

Ыннам белгили жазыучуду. Аны эки китаплы «Айсанат» деген романы  школну, вузну да программаларына кийирилгенди. Чыгъарманы баш жигитини прототипи уа кесиди.

Ол дагъыда къарачай адабиятда мемуар ызны тохташдыргъаннга  саналады. Аппам Салихни да эки  бийик билими  болгъанды. Ала уллу библиотека да жыйышдыргъандыла. Бир затны чертирге сюеме-юйюрде устазлыкъгъа энчи эс бургъандыла. Экиси да билим бериуге къыйын салгъандыла, анам да алай. Мени, къарындашым Шамильни да ол халда ёсдюре, окъуугъа-билимге итинирге юйретгендиле.

-Филология илмугъа келген кезиуюнгю уа къалай эсгерирге боллукъса?

-Айхай да, бу жолну сайлагъаныма юйюрюм себепчи болгъанды, аны огъарыда да сагъындым. Школну тауусуп, Къарачай-Черкесни къырал педагогика институтуну орус тил эм литература бёлюмюне кирген эдим. Алай а, билемисиз, бери Малкъаргъа аспирантурагъа келгенимде,  ёз тилими сайламагъаныма бир да сокъурандым.

Бюгюнлюкде бизни миллет авторланы текстлери бла ишлегениме бютюнда ёхтемленеме. Биз халкъны кёлден чыгъармачылыгъыны, нарт эпосну юлгюсюнде  ёсгенибизге къууана, ол затланы бусагъатдагъы тёлюге студентлериме, аспирантларыма да - ангылатыргъа кюрешеме.

Кандидат диссертациямы бир да фахмулу жазыучу, профессор Толгъурланы Зейтунну илму башчылыгъында къоруулагъанма. Аны: «Адамны азат этген билимди, билими болмагъан бир заманда азат  да болмайды»,- деген сёзлери бюгюн да эсимден кетмейдиле. Сагъыш этчигиз, къалай керти айтылгъанды!

Бери Къабарты-Малкъаргъа келгеними, аллай алимледен юйреннгеними эмда мында институтда, университетде да сынамлы, адепли да адамланы къатларында ишлегеними, аладан болушлукъ да тапханымы къадарымда насыпха санайма. Аны себепли барысына да «Заман» газетни юсю бла ыразылыгъымы билдирирге сюеме, сау болсунла.

-Жамауат асламысында филологияны  жаланда тил билим бла байламлы этип къояды. Къалайды аны юсюнден оюмунг?

-Ол алайды. Болсада филология кесине, андан сора да, адабиятны, кёлден чыгъармачылыкъны, маданиятны, тарыхны, дагъыда башха ызланы сыйындыргъанын унутургъа керек тюйюлдю. Сёз ючюн, бир чыгъарманы магъанасын толусунлай тинтир, ачыкълар ючюн да жангыз тил билим азлыкъ этерикди.

Юлгюге биягъы «Айсанатны» окъуна алайыкъ. Анда автор тиширыуну сыфатыны юсю бла Къарачайда жыйырманчы ёмюрню саулай суратлайды. Аллай  романны жазгъан жазыучуну, тил билимден сора да, башха  бёлюмледен ангылауу болургъа тийишлиди.

Уллу алимле филология жаланда илмуну угъай, саулайда адам улуну культурасыны мурдоруду, дейдиле. Аны алайлыгъын а жашауубуз кеси кёргюзтеди.

Арт кезиуде илму ишледе халкъны адет-тёрелеринде жюрютюлген белгилеге эс бургъанларын эслейме. Алада миллетде ташха, суугъа, терекге дегенча затлагъа къаллай магъананы берлгенлирене  да къаралады. Аны не ючюн сагъынама, быллай тинтиулени юсю бла алимле да  халкъны бирсиледен энчилигин, башхача айтханда уа, аны жашау турмушун, маданиятын, тарыхын ачыкълайдыла.

-Ишлерингде поэзияда жанр энчиликлеге бютюнда эс бураса.  Ол тема санга не бла сейирди?

-Билемисиз, поэзия жыргъа ушагъаны, аны ритмикасы жюрегиме хычыуундула. Авторну назму тизерге  усталыгъы, сёзлени хайырлана билиую, чыгъармагъа шатыклыкъны салалгъаны да. Баям, фахму деп да анга айта болурла.

Поэзия адабиятда энчи жерни алады. Ол бизде айныгъан да терк этгенди. Сёз ючюн, хар тарых кезиуню энчи-энчи окъуна алсакъ да, алада назму сёз эшитилмей къалмайды. Урушда, кёчгюнчюлюкде да халкъ кесини жарсыуун аны бла билдиргенди.

Поэзия терк айныгъаныны юсюнден айта, жанрла да анга кёре кенг жайылгъанларын, авторла жангыча жазаргъа итиннгенлерин белгилерчады. Тенглешдирип тинте, кёплюклери бла, магъана жаныны къыйматлылыкълары бла да бизни адабиятыбызда болгъан алгъышла, тилекле, сагъышла, осуятла, ахыр сёзле, кюйле барысы да энчи жанрладыла деп айтыргъа тийишлиди.

-Биз билгенликден, энди доктор  диссертациянгы да хазырлагъанса.  Жууукъ заманда къорууларгъа  деп  тураса. Ол ишинги энчилиги, жангычылыгъы уа недеди?

-Анда  къарачай-малкъар поэзияны жол ызын кёргюзтюрге, тарых, жанр жаны бла да толу ачыкъларгъа излегенме. Муратым ол эди.

Жангычылыгъы уа андады - диссертациямда жаланда бир кезиуню неда энчи авторну угъай,  саулайда  жыйырманчы ёмюрде Къарачайда, Малкъарда да поэзияны къуралыу, айныу жоллары, жанрланы тохташыулары эмда аланы энчиликлери толусунлай тинтилгендиле.

-Филологияны тамблагъы кюнюн а неде кёресе?

-Бу илму айныр ючюн жамауатны ниет байлыгъы тутхучлу болургъа керекди. Башхача айтсагъ а,  сабийлени китап окъургъа юйретирге тийишлиди. Оюмум алайды, жаланда ата-анала угъай, биз, устазла да, борчлубуз жаш тёлюге аны тюшюндюрюрге.

Бюгюнлюкде жашла, къызла башхадыла, алгъынча тюйюлдюле дерге ёчбюз. Ол кёз къарам бла угъай, алагъа башхаракъ болуп, жол кёргюзтюрге кюрешсек, ийнаныгъыз, юйренедиле. Китап - байлыкъды, аны къолунгда тутуп, чапыракъларын, хауасын да сезмеклиг а хычыуунду. Битеу да кесинги акъылынгы, ниетинги окъуучуларынга тюшюндюрсенг, ала да ол айтханынга тынгылайдыла.

Билемисиз, студентлериме бирде ыннабыз къарындашыма бла манга атап жазгъан «Туудукъларыма» деген жоралауун да окъуучума. Алай а автор къарт анам болгъанын ачыкъ этмеучюме. Бу чыгъармада сёзле жаланда бизни экибизге угъай, саулайда жаш тёлюге айтылгъандыла.

Ол: «Жокъду жашау билимсизге, уллу билимли болугъуз; тик болса да, артха турмай, керти жол бла барыгъыз»,-деп юйретеди. Аны сёзлери манга хар заманда да жол кёргюзтгенлей, жашаууму мурдору болгъанлай къаладыла.

Нени  айтыргъа сюеме, ата-аналадан сора да, жаш тёлюню ёмюрлюк  къыйматлагъа тюшюндюрюуде устазны да хайыры, къыйыны уллу болургъа борчлуду.

-Нени багъалайсыз?

-Юйюрюмю, къарачай-малкъар халкъымы, тамырларымы. Къудуретге шукур, анам сауду, андан уллу насып къайда?

Тутхан ишине кертичи болмагъанны да жаратмайма. Дагъыда, огъарыда сагъыннганыбызча, ырысхыдан, мюлкден сора да, дунияда кёп ахшылыкъла болгъанларын эсге ала, къатыбыздагъыланы кёре, сыйлай, жаланда абаданланы угъай, кичилени да намыслай, хурметлей, болушлукъ да эте билирге тийишлибиз.

-Бош заманынгы уа къалай оздурургъа сюйюучюсе?

-Жарсыугъа, ол алай кёп да болмаучуду. Сабийлигимде шахмат ойнаргъа, пианино согъаргъа да юйреннгенме. Алагъа заманым къалса сюерик эдим.

Бош заманым да юйюрюм бла байламлыды. Юч къыз бардыла да, тамата Амина кёчюрмечилик бла кюрешеди. Диана школну таууса турады, Камилла уа биринчи классны бошагъанды. Ала не жолну сайларыкъларын а заман кёргюзтюр.

Ёсюп келген тёлю - ол эм алгъа юйюнгдеги сабийледиле. Аны себепли аланы адепли, билимли да болурларына, тамбла миллетлерине жарарларына къайгъырыулукъда юйретирге кюрешебиз.