Музыкасы тепсеуге жан салгъанды, макъам аны къанында болгъанды

Алгъаракъда фейсбукда «Нальчик в лицах друзей» деген къауумда Израильде жашагъан Ирина Израева мен отуз жыл мындан алгъа жазгъан статьямы салгъанды. Анда Елизавета (Иско) Левиеваны юсюнден барады хапар. Елизавета биринчи кере эрге Алтуулагъа баргъанды, Огъары Малкъарда жашагъанды, медсестра болуп тургъанды. Аны  таулу тамата къызы Сара онунчу школда химиядан окъутуучу эди. Экинчи кере чюйютлю  бла къурагъанды юйюр, андан Розеттаны бла Вячеславны тапханды. Мен  Искону бек иги таный эдим, школда ишлеген  жылларымда аны бла бирге жашагъанма. Жарсыугъа, озгъан ёмюрню токъсанчы жылларында законсузлукъ бийлеген эди битеу Россейни, ол санда Нальчикни да. Ол кезиуде чюйютлюлени къоркъутуп, сабийлерин урлай эдиле, Колонкада (аланы районларына алай айтыучу эдиле) халкъ алынып, ашыгъышлы юйлерин учуз–учуз сатып, Израильге кёче эдиле.

Мени Иском да сатхан эди юйюн, сабийлерини ызындан жол кёллю болуп. Алай Израильде бек аз жашагъанды, юйюне, юйреннген жерине – Нальчикге тансыкъ болуп, терк окъуна ёчюлгенди. Кёпле биле да болмазла, Нальчикде бек алгъа жашап башлагъанладан бирлери чюйютлюледиле. Колонкада аланы саны онеки мингнге жете эди, шёндю бир минг чакълысы къалгъанды.  Чюйютлюле бизни республиканы музыка эм тепсеу культураларын айнытыугъа уллу къыйын салгъандыла, «Кабардинка» тепсеу ансамбльни мурдору ала эдиле. Жарсыугъа, Къабарты-Малкъарны эм Россейни сыйлы артисти Подоцур Танахумович Ашуров да Израильни Афаким шахарында 2000 жылда 8 июльда ёлгенди.Подоцурну ёлгенин эшитгенлей,кёп адам, редакциягъа келип, аллай бушуулу иш болду эсе, аны юсюнден жазаргъа керекди деген эдиле. Халкъ унутмайды игиликни. Ол заманда, жаннетли болсун,

Улбашланы Мутай, “Балкария” къырал фольклор-этногра¬фия ансамбльни художестволу башчысы, былай айтхан эди:

- Мен Подоцур бла “Кабардинкада"1936 жылдан башлап элли жыл чакълы ишлегенме. Шимал Кавказда угъай да, битеу Закавказьяда окъуна алыкъа Подоцурча фахмулу музыкант чыкъмагъанды. Хар тепсеуню кесини бир энчилиги болады. Ол аны аламат сезе эди. Сёзсюз, Подоцур музыкасы бла тепсеуге жан сала эди.

Биз Россейни шахарларында да, кёп тыш къыраллада да болгъанбыз. Бизни бир концертибизни кёрген адамла Подоцургъа эс бурмай, анга хурмет этмей къоймаучу эдиле. Къаллай бир гюлле, къаллай бир сюймеклик берген эдиле Подоцургъа къараучула! Алай болмай амал да жокъ эди: аны сырыйнасыны тауушу бюгюн да къулагъымдан кетмейди. Аны музыкасын эшитгенле сын болуп тынгылаучу эдиле.

Тепсеген да эте эди. «Партизанла» деген тепсеуде партизанны Подоцурча бир адам да тепсеялмагъанды.Ритмикалы, темпераментли Подоцур битеу концертледе да къараучуланы жюреклерин бийлеп къоя эди. Ол жангыдан къурашдыргъан халкъ макъамланы тепсеу эм музыка коллективле шёндю да хайырланнганлай турадыла.

Ара шахарлада окъуна аны  фахмусуна сейир этмеген адам къалмагъанды. Кёп ишлегенди. Аны битеу да жашауу -тёгерегиндегилеге къууанч эди. Жаннетли болсун.

Жаннетли болсун, этнохореограф Къудайланы Мухтар да кесини оюмун айтхан эди:

- Мен Нальчик шахарны Культура юйюнде сабий ансамбльледе тепсеучю эдим. Подоцур а бизге месле тигип, аланы аякъларыбызгъа ёнчелерге келген эди. Меслени аныча уста бизни республикада бир адам да тикмей эди, анга шагъатлыкъ-халкъны анга жюрюгени эди.

Атасы Танахум бла Подоцур сырыйнада, сыбызгъыда, дудууда, дауурбасда, тюйюрбасда согъа эдиле. Концертден сора адамла музыкантлагъа жюрек ыразылыкъларын билдирир ючюн  тёп-тёгереклерин алып къоюучу эдиле. 1977 жылда мен «Къурулушчу» ансамбльни башчысы болгъанымда, биз Болгариягъа гастрольлагъа барабыз. Ол заманда Подоцур бизни ансамбльде да ишлей эди. «Алтын зыгытлада» концерт бергенибизден сора Подоцургъа эрменли профессионал оркестрде сокъгъанла келедиле. Ала бизни музыкантха юч жюз сом (ол заманда ол бек кёп ахча эди) тургъан кларнетни саугъагъа берип, сырыйнада тохтамай согъууну амалына юйрет, деп тилейдиле. Подоцур саугъаны алады, алай сокъгъаныны жашырынлыгъын а айтмайды. Софияда концертле кёргюзтгенибизде уа Нихат Осма¬нов бизге келип: “Подоцур, жашырын амалынгы ачыкъларгъа унамагъанынг бла эрменлилени жанларына бек тийгенсе”,-деген эди.

Бек кючлю артист эди. “Кабардинкада” элли жыл чакълы ишлегенди. Подоцурну ишлерге Шимал Кавказны, Закавказьяны да кёп ансамбльлери чакъыра эдиле. Алай ол сюйген коллективинден кетмегенди.

Сырыйнагъа Подоцурну къолу тийсе, халкъ макъамла бютюн кючлю бола эдиле. Ноталаны билмеген адамны усталыгъына «Кабардинка» гастрольлада болгъан битеу къыралланы профессионал музыкантлары сюелип къарс ургъандыла. Аны фахмусу кертиси бла да Аллахдан эди.

Подоцур сокъгъанда биз да, тепсеучюле, «жаннган» эте эдик. Ол болмаса ,концертибизни жаны сууурулуп алыннганлай болуучу эди.

Фахмудан сора адамлыгъы да бар эди. Къуллукъчула сый берип, «гитче» адамгъа уа сансыз бир заманда да къарамагъанды. Къолундан келгенича хар адамгъа да болушханды.

Бек сюйген адамым эди.Аны макъамлары, мени акъылыма кёре, ёлюмсюздюле.

Ол мени жюрегими эм тёрюнде болгъан адамларымдан бириди. Нек? Биринчиден, бизни «Къысыр», «Тыпчынай», «Чолпан», «Тепена», «Тюз тепсеу» «Асланбий» дегенча халкъ макъамларыбызгъа аламат уста аранжировка этип, жангы кюч бергенди. Экинчиден, Азиядан къайтхан заманыбызда вагонладан тюше туруп, биринчи эшитгенибиз – аны атасы Танахумну сырыйнасыны тауушу эди. Ол кюн кеси бла бирге эки-юч артистни да алып, Танахум вокзалда согъа эди. Таулуланы туугъан жерлерине къайтханлары Танахумгъа къууанч эди. Ма аллай огъурлулукълары фахмулуларындан аз болмагъан адамла эдиле Танахум бла Подоцур.

Светлана Данилова, «Товуши» миллет культура араны таматасы:

- Музыка Подоцурну къатында эди. Атасы да бек кёп инструментледе согъа эди, анасы уа бек ариу жырлай эди.Танахум, Подоцур да сырыйнаны кеси къоллары бла ишлеучю эдиле. Акъ аскерчиле Нальчикни алгъанда, Серебряков кесини адамларына музыкант келтиригиз деп, буйрукъ берген эди. Анга Танахумну келтиредиле, алай ол заманда аны сырыйнасы бузулуп болгъанды. Керек агъачны келтирип:“Эрттенликге дери сырыйна ишлеп сокъмасанг, ёлтюрлюкбюз”,-дегендиле. Танахум эрттенликде сырыйнада сокъгъанды, уллу усталыгъы ючюн акъ аскерчиле анга саугъагъа эркинликни берген эдиле.

Подоцур Танахумну тюз бурунундан тюшген кибик, чынтты музы¬кант эди. Ёлгенде Израильге Кавказдан кёчген чюйютлюлени барысы, шахарны мэри да келген эди¬ле. КъМР-ни Культура министерствосу уа аны ёлгенин газетледе басмаларгъа неда “Товушиге" къайгъы сёз берирге юч-тёрт сёз табалмагъан эди. Биз кесибиз 400 сом тёлеп, «Кабардино-Балкарская правда» газетде устаны ёлгенини юсюнден бир талай айтымны басмалагъанбыз.

Света Ашурова, Подоцурну къызы:

- Артистден сора не зат къалады? Аны искусствосу. Мени атам юйле ишлемегенди, ахча жыймагъанды. Битеу къыраллада сырыйнада согъуп, адамланы къууандыра жашауун оздургъанды. Бир кетсе, беш-алты айдан келиучю эди. Келирине юйюбюзге ремонт этип, болгъаныбызны жуууп, жылтыратып, алай сакълаучу эдик. Атам бизге дуния бла бир саугъала келтириучю эди. Танахум бла Подоцур гастрольлагъа бирге кетселе уа, бютюнда къыйын болуучу эди. Ма аллай кёпге созулгъан гастрольланы кезиуюнде мени ыннам, Гюлюм, тыш къыралда болгъан баш иесине  тансыкъ болуп, быллай телеграмма жиберген эди: «Танахум, юйге терк къайт. Гюлюм ёлгенди».  Анга уа дагъыда «Гюлюм», деп аллай къол салгъанды.

Атам….Мен аны ёллюк сунмаучу эдим. Ол музыканы, адамланы, жашауну, ариу тиширыуланы сюе эди. Ансабль тыш къыраллада болгъанында артистле тюкенлеге тап кийим алыргъа окъуна мени атам бла жюрюп болгъандыла. Бизни юйюбюз ёмюрде къонакъсыз болмагъанды.

Подоцур бек иги ата эди. Бизни ариу кийиндирирге, иги ашатыргъа сюйюучю эди. Къызым юч сабийи бла Израильге кетгенинде, атам ызындан барып, сабийлени сабий садха, школгъа элтип, къызым а ишге жюрюп тургъанды. Ыннагъа бла аппагъа атам ёмюрюнде бир къужур сёз айтып эшитмегенме. Атамы тёрт къызы, бир жашы, онтёрт туудугъу, аладан туугъан да бешеулен сабийи бардыла.

Не заманда да атамы тёгереги адамладан топпа-толу болуучу эди. Халкъны мукъладис тартханлай тартыучу эди кесине. «Кабардинканы» эрттегили солистлери айтханнга кёре, ансамбль Москвагъа баргъаны сыйын Майя Плисецкая Подоцургъа келмей къалмаучу эди.

Мени атам таулуланы халкъ макъамларын бек сюйюучю эди. Танахум бла Гюлюм алгъа Къарачайда, артда уа Акъ Сууда жашап тургъандыла. Гюлюм да, аны анасы да малкъар тилге бек уста болгъандыла. Подоцур да ангылай эди малкъар тилни.

Республикагъа жюреги бек жабышып эди атамы. Солургъа Италиягъа, Турциягъа угъай, Нальчикге келиучю эди. Ахыр кере келгенинде: «Мындан кетерге сюймейме», - деген эди. Мен а, къыйналып солуй эди да, мында къояргъа базынмагъан эдим. Дуниягъа аты айтылгъан Израильни медицинасы атамы сау этерик суннган эдим…

Атамы усталыгъыны ызы къалынмыды? Угъай. Къарындашым Эдик мында музыка училищени бошагъан эди, алай артда Израильге кетди, анда уа жашау ахырысы бла да башхады. Туудукъладан да музыка бла кюрешгени жокъду.

Мени акъылыма кёре, атамы аты тарыхда къаллыкъды. Ол «Кабардинкагъа» бек уллу къыйын салгъанды. Ансамбльни биринчи  къаууму жаланда чюйютлюле эдиле. Галина Исакова бла Бетал Калмыков эллеге жюрюп, фахмулу сабийлени жыйгъанларында Улбашланы Мутай да ма ол заманда тюшген эди ары. Экинчи составында уа таулула, къабартылыла да бар эдиле.

Ёлмезлик жокъду, устала да кетедиле жашаудан. Анга этер амалыбыз жокъду. Бизни къолубуздан келлик жаланда аланы атлары унутулмазча этиудю. Атамы къабырында сырыйна суратланыпды. Ол дуния бар эсе, анда да жаны музыка бла бирге болур.