Малкъар

Малкъар эл Хызны-Сууну ауузунда, Аргудан бла Сукан-Сууну,  Малкъар Черекни эм аны бутакъларыны баш жаны тийрелеринде орналгъанды. Аны бла къоншулукъда шимал жанындан Къабарты, къыбылада – Сванетия, кюнчыгъышда – Дигория,  кюнбатышда – Бызынгы бла Холам болгъандыла. Аны юсюнден материалны философия илмуланы кандидаты Жангуразланы Мухаммат жибергенди. Биз аны хазырлап бюгюн басмагъа беребиз.

Малкъар эски эллерибизни араларында эмда буруннгулугъа,  уллугъа саналады. Тарыхда аны Басияния, Балкария, Уллу Малкъар деген атлары да белгилидиле. Тийрелерини тарыхы уа археология жаны бла  иги тинтилмегенини сылтауундан халкъ биринчи кере мында не заманда жерлешгенини юсюнден толу информация жокъду.  Элни тарыхы бла байламлы ийнанырча хапарла Тимурну летописьлеринде тюбейдиле. Аланы бир-бир жерлеринде Малкъар терк-терк сагъынылгъаны  да сейирди.

Малкъар жамауат Малкъар округну санына 1921 жылда киргенди. Артда районлагъа бёлюу бардырылгъандан сора мында 18 эл журт къалгъанды. 1944 жылдан сора ала барысы да чачылгъандыла.

Орта ёмюрлени ал кесегинден бери  Малкъаргъа бу элле киргенлери белгилиди: Абайлары, Азаматлары, Бабугент, База -Тала, Бийлары, Огъары Жемтала, Гуат, Глашлары, Догъуат, Жаниюкълары (юч эл), Жанхотлары, Зарашкы, Зылгы, Къарасуу, Къоспарты, Къашхатау, Кюннюм, Курнаят, Мукуш, Мухол, Сауту, Сукан эл, Тамакъла, Ташлы- Къала, Ташлы-Тала, Таш-юй, Темиркъанлары, Темуккулары, Туура-Хабла, Уштулу, Фардык, Хурс- кала, Хучошку, Хызны эл, Огъары Чегет, Тёбен Чегет, Чегет эл, Шаурдат, Ышканты, Ылгыбас, Элбуздукъ, Эдаклары (битеу бирге 44 эл).

Малкъарда оноу этген бир талай таубий тукъум жашагъанды.

Малкъарлары, бюгюнлюкде бизге жетген хапаргъа кёре, аланы тогъуз жашлары да  Маджардан келген Мысаканы къолундан жоюлгъандыла.

Мысакаланы юсюнден сейир информациягъа биринчи таулу тарыхчы Абайланы Мисостну ишлеринде тюбейбиз. Ол жазгъаннга кёре, аланы биринчи  тукъум башчылары  Мысака болгъанды. «Белгисиз адам»,  Малкъаргъа келип, Малкъарланы къарындашланы юйлеринде къонакъгъа тохтагъанды. Сора жашла бла шуёх болуп, биргелерине уучулукъгъа, душман бла сермешлеге да баргъанды. Мысаканы акъылыны, ётгюрлюгюню хайырындан тогъуз къарындашны жангыз эгечлери аны сюеди. Алай Малкъарланы жашлары тыш жерден келечиге къызны берирге унамайдыла. Ахырында, жумушу болмазлыгъын ангылагъандан сора къонакъ, къонакъбайларын жоюп, аланы эл-мюлклерине да иелик этип, бийче бла бир юйюр къурайды.  Ызы бла Саутуда жашагъанланы да кесине бойсундурады.  Бу ишле  бери Басият келир заманланы аллында болгъандыла.

Абайланы Мисостну билдириуюн Всеволод Миллер да толуракъ этеди. Ол белгилегеннге кёре, алгъа Мысака Къумукъ тюзледе Таймазланы бийлери бла жашагъанды. Была сёз болгъанларындан сора уа, аланы къашха атларын да урлап, Малкъаргъа келгенди. Мысаканы кешенеси да Къашхах-тау атлы тауну къатында ишленнгенди. Баям, ол тёппеге алай урланнган къашхабашны эсгере атагъандыла, деп оюмлайды алим.

Къашхатау ёзенни къыйырында Кешене къол деген аууз барды. Ол  кеси да Мысака асыралгъан жерге къошулады.

Жаниюкълары, Жанокълары, Женокълары, Жанукълары деп белгилидиле. Тукъумну къалай къуралгъаны хазна белгили тюйюлдю. Тарых адабият бла архивледе бир талай хапар жерин тапханды:

1. Жаниюкълары –  ала Малкъар ауузуну таубийлерини тукъум аталары Басиятны туудукъларындан жаратылгъандыла.

2. Жаниюкълары Мысакалары бла бир тамырлыдыла. Бу оюмгъа шагъатлыкъны 1872 жылны документи этеди. Анда айтылгъаннга кёре, Къабартыда жашагъан Жаниюкълары  Малкъардан кёчгенлеринден сора.
Тамбиев, Кудинетов эм Анзоров ёзденле бла тенг болгъандыла. Аланы Малкъарда къалгъан къарындашлары Алибек эмда Мысакаланы жууукълары уа таубийлеге саналадыла.

3. Жаниюкълары Малкъарны бирси бай тукъумлары бла байламлыкъсыз энчи жаратылгъандыла. Ала хазар тамырлы окъуна болурла.
Бу оюмланы хар биринде да ийнанырча шартла эсленедиле. Тюзюрекге уа география жаны бла байламлы информацияны санарчады. Анга кёре, тукъум ата Жаниюкъ Черек ауузуна Бораганадан келгенди.  Тамерланны заманларында тюзледен таулагъа кёчюу тёре жюрюгенин эсге алсагъ а, бу версияны да тарыхда жерин табаргъа толу эркинлиги барды.

Бийкъанлары бла Темиркъанланы юсюнден бизге жетген хапар бек азды. Абайланы Мисост, аланы юсюнден айта, бу эки тукъум Басиятны угъай, Мимбулатны туудукъларыдыла, дейди. Бийкъанлары бла Темиркъанлары Малкъарда Басиятха дери неда тюз ол келген заманлада феодаллыкъ этген да болурла. Анга шагъатлыкъ бир талай осетин архивни документлеринде да тюбейди. Алада  Басиятны ата къарындашындан туугъан Кубати Баделятович таулу бийче  Бийкъанланы къызлары бла бир юйюр къурагъанды, бирси, къысха ата жууугъу Аслан-Гирей Чегемович да Темиркъанланы къызларын алгъанды, деп айтылады.

Басиятла Абайлары, Айдаболлары, Амирханлары, Бийлары, Боташлары, Кючюклары, Жанхотлары, Шаханлары болгъандыла.
Малкъарда сыйлы акъсюеклеге, башха тукъумланы келечилерине да тюз оноу эте билгенлеге  айтхылыкъ Басиятны туудукълары саналгъандыла. Онтогъузунчу ёмюрню экинчи жарымыны белгили профессору Всеволод Миллер Малкъарда Басиятны жаратылгъаныны юсюнден бир ненча таурухну жазып алгъанды.  Аны биринчи варианты Шаханланы хажисини сёзлерине таянады. Ол Басият бла аны туугъан къарындашы Баделят Чингис ханны туудукъларыдыла, дейди.

Миллер кеси уа тюзюрекге бирси хапарны санагъанды. Абайланы Аслан - мурзаны айтыууна кёре, Басият бла Баделят бир кърым ханны ёксюз къалгъан жашларыдыла. Была Кърымдан Кавказгъа аталарыны къарындашлары тынчлыкъ бермегенини сылтауундан кёчгендиле.

Онтогъузунчу ёмюрню 80- чи жылларында Николай Харузин, Малкъаргъа келип, буруннгулу таурухланы жыйып айланнганды. Аладан биринде  Басият бери кёчюп мында жашагъан халкъны кесине бойсундургъанды, къартлыгъында уа ёз журту Кърымгъа тансыкълыгъы жюрегин бийлеп,  жашларын бу тийреледе къоюп, артха кетгенди, деп айтылады.

Максим Ковалевский бла Миллерни да тинтиу  ишлеринде Мысакаланы тукъум аталары бла Басиятны юсюнден башха хапарны билдиредиле.  Анда белгиленнгенине кёре, Мысака Малкъаргъа кёчгюнчю Маджарда къарындашы Баделят бла жашагъан Басиятны бойсунуунда эди. Артда уа Мысака Басиятны ёз журтунда тынчаймагъанын билгенинден сора Малкъаргъа чакъырады, мында аланы бирча тукъум эркинликлери болуруна келишип.

Малкъарда тарых магъаналы эсгертмелени саны да асламды.  Аланы араларында  Абай къала, Амирхан къала, Айдабол къала, Мухолда, Курнаятда, Ташлы-Талада кешенеле, Огъары Малкъарда ёлгенлени шахары эм бирси тарых  къыйматла.

Терк рузламагъа кёре, 1896 жылда Малкъарда 5871, Къашхатауда 596 адам жашагъанды. 1910 жылда мында 22 эл болгъанды, 1914 жылда уа – 23.

Жангуразланы Нажабат хазырлагъанды.
Поделиться: