Сермешледе, мамыр жашауда да айырмалы эдиле алаГуртуланы Мариямны эсгериулеринден

Мени атам Краснодарда пулемёт-миномёт училищеде политрук эди. Жашла урушха  кетерден алгъа андан дерсле  алгъандыла, кёл табып, къанлы  сермешлеге батырлача киргендиле. Жанатайланы  Хызыр, Уяналаны Ануар, Мирзоланы Алий, Кацийланы Абука, Малкъондуланы  Магомет, черкес  жерлешибиз  Карданов  Хасан да. Сыйлы орденлени  бла майдалланы  иелери  болуп  къайтхандыла ала,  Ата  журтну  немисли фашистледен  къоруулап.

Мен  аланы 1956-1957 жыллада биринчи кёргенме, халкъыбыз Орта Азиядан кеси жерибизге  къайтханда. Мамыр жашауда  ала къаллайла болгъандыла, халкъыбызгъа  не  ишледе  хайыр келтиргендиле? Бу  соруугъа  энчи эс  бурама.

Бир жол атам, Москвагъа  кетеринден алгъа, манга бир  жумуш берди: белгили кюн, горисполкомгъа барып, анда фатарлагъа ордерле  юлешгенде бизге  жетгенин алыргъа. Ары келгенимде,  коридор  адамладан  топпа-толу. Аланы араларында  гузаба этгенле, «санга-манга» дей, уллу  сёлешгенле да  аз тюйюл. Кезиую жетген  бир  киши, кабинетни эшигин ачып, кире тургъанлай, мен аны ичине къарадым да,  стол  артында олтуруп, къолунда да телефон трубка бла Жанатайланы Хызырны кёрдюм.

Кёчгюнчюлюкден къайтхан ал  жылларыбызда мен кёплени  да  танымай эдим. Аны уа  ёшюнюнде аскер саугъалары бла  эслей тургъан эдим, алай ким болгъанын а билмей эдим. Бу  жол аны таныдым. Андан-мындан анга къуллукъчула телефон  бла сёлешип, чырмау этселе, ол трубканы терк салып къоя эди: «Да сора мен къайсы Аллахха баш  урайым?»- деп.  Коридорда уа - жалгъашыу.  Адамла  ол кюн  асыры  тюртюшгенден, мен  жумушуму  тындыралмадым…

Атам Москвадан кёп турмай  къайтды. Болумну юсюнден  анга  толу хапар бердим. «Биз фатардан къуру къалмагъы эдик, тёп-тёгерекден Хызыргъа  кёпле  сёлешедиле»,-дедим. «Къоркъма, ол  тюз адамды, кертичиди, кеси башы бла  ишлейди, батыр  кёллюдю. Урушну кезиуюнде    мени ёлюмден  къутхаргъанды»,- деди  атам. Мен  ол сёзлеге терен магъана бермедим. Аллай болумда  бир  бирге  болушхан  адетди, борчду. Эсим  фатар къайгъыгъа кетип эди.

Болсада  анга да  жыйылдыкъ. Андан бери кёп жылла да  оздула. Атам да жарыкъ дуниясын алышды. Аны жашау ызына энди  энчи  эс  буруп башладым. Уруш кезиуде Хызыр бла Ануар аны ёлюмден къалай къутхаргъанларын тинтирге кёллендим. Не медет, биринчи Орта  Азиядан  ата журтуна къайтханлай, жаралары ашланып, ауушуп къалды. Ануар а эки  жашы эм  юйдегиси бла бизни бла къоншулукъда жашагъанды. Жашлары, ёсюп, къуллукъчула да болгъандыла. Экинчи юйюрюнде уа аны бек  къууандыргъан къызчыгъы да  туугъанды. Аламат уучу эди  Ануар, сауутха  эртте юйреннген.

Бир жол орамда тюбеп, андан хапар  изледим, атамы Хызыр  бла бирге  къалай  къутхаргъанларыны юсюнден. «Сорууларынгы, диктофонунгу да  алып, арсарсыз юйге  келип къаллыкъса»,- деди. Белгилеген  кюнюбюзде бардым.    Айтыууна  кёре, Ануар атам  бла  биринчи кере трудовой  фронтда тюбешгенди. Прохладна тийресинде  жамауат,  чыгъып,  немис  танкала ёталмай къалырча узун урула  къаза  эди, темир  чалманланы  сырып, узун-узун эм  терен  бегите  эдиле.

Бираздан Берт кеси ыразылыгъы бла аскерде къуллукъ этерге кетди. Аны Краснодардагъы пулемёт-миномёт аскер  училищеге ийдиле. Анда  аны борчу къазауатха кирлик жашланы  политика сезимлерин къураргъа эди,  бютюнда бек  патриот  ниетлерин. Курсланы бошагъанлай, аланы Сталинградха барлыкъ  резервге къоша эдиле. 

Бирде  немисли  самолётланы  тауушу эшитилди. Кёп санлы, къаты сауутланнган гитлерчиле  бизни аз  аскерни жесирге  алыргъа  къуршалай башладыла. Ол кезиуде курсантла да  урушха   къошулдула. Хадыженск элни  солдатла бла бирге къоруулай эдиле. Иш осалгъа кетгенде,  пленнге тюшгенлени санына  къошула башлады. Къалгъанла уа тау этекледеги къалын  агъачха къача эдиле. Аны кёрюп, немислиле ары  бомбала  къуюп башладыла. Жаркъала чачыла эдиле, кёплери да, окъладан кем къалмай,  учуп келип,  адамлагъа  чанчыла  эдиле. Берт, жаралы  болуп, бутундан баралмай къалды. Ануарны  бла Хызырны уа  ашыкъдыра эди: «Турмагъыз! Барыгъыз, тау  артында  партизанла бардыла. Уяналаны  Къанамат да  андады. Терк болугъуз! Кесигизни  тутдурмагъыз, пленнге тюшгенлени  да сау  къоймаучудула!»

Бертни къоюп кетерге жашла  унамадыла. Ингир ала эди.  Атышыу тохтагъанды. Энди ат  керекди. Ануар политрук бла  къалды. Хызыр а  эл  таба  кетди.  Атла  кюте тургъан бир  къолгъа да энди,  бирин тутама десе, ол а кишнеди. Къайдан эсе да ол кезиуде жашны  жаны  бла окъ, учуп келип, арлакъда тийди. Хызыр къачып къутулду. Алай  кечирек дагъыда  чыкъды.

Баям, болумну айтып ангылатхан болур, бир элли арбазындагъы атны бергенди. Алай бла  Бертни  бла  Ануарны  къойгъан  жерине къайтып келди. Тау  этегине жетип, ёрге тебирегенде, жаралы атны сыртындан артха учхалай эди. Ануар аны къолу бла басханлай келе эди. Такъыр жолчукъда алай баргъан тынч  тюйюл  эди.  Энип  башлагъанда да, тюз анга ушаш къыйын  эди  барыргъа.

Бир заманда  терен къарангыда тюз жерге эндиле. Алайлай  бир сауутлу адам: «Келгенле  кимлесиз?»- деп  жууукълашды. Ол  кечеги  дозорну адамы  эди. Быланы  жууапларындан сора, дагъыда  бир къалауурну чакъырып, аскер частьха ашырды. Бертни олсагъатдан лазаретге тапдырдыла. Хызырны  бла Ануарны  уа  кеслерини аскер бёлюмлерине къошдула. Ма аллай хапар айтхан эди Ануар манга.

Аланы, андан сора  да,  кёп  жерледе жигитликлери сыналгъанды. Хызыр Къызыл  Жулдузну   орденини кавалери  болгъанды. Андан  сора  да  ол  кёп  кере саугъаланнганды. Ануарны фронт  жылларына  къарасанг, халкъда  эрттеден бери  айтылыныучу  «Эр  аякъ бла  ат  туякъ жетмеген жер болмаз», деген  нарт  сёз  эсинге тюшеди. Дон сууну жагъаларында  аны  ротасы кёп фашистлени  къыргъанды. Украинаны  жерлеринде къаты сермешлеге къатышханды. Жаралы болгъанды. Госпитальдан чыгъып, дагъыда  къазауатха киргенди. Гитлерчиле ууучлап тургъан Кенигсберг шахар къыралыбызгъа  къайтаргъанланы  арасында болгъанды.

Бир  гитче  суратчыгъына  къарайма. Анда - юсюнде шинели, башында - жулдузчугъу бла жылы  бёркю. Арт  жанында аны  хаты   бла тизгинчик жазылып: 1.София (сермешден сора). 2.Тёртюнчю  Украин фронт -1944.Тёртюнчю танк корпус». Краснодар тийресиндеги  Хадыженск эл да  мында  жазылып. Биринчи  атыш-согъушну  курсант жаш ма анда башлагъанды. Ол тизгинлеге къарасанг, Ануар Болгарияны, Югославияны да  душман  тузакъладан къутхаргъанладанды. Бийик даражалы  орденле эм майдалла  бла  саугъаланнганды. Хызырча, Ануар да  урушну  ахырына  дери   сермешледе  болгъанды.

Атамдан эшитгениме кёре, пулемёт-миномёт училищени бошап чыкъгъан курсантланы резерв составдан Сталинград урушха барлыкъ аскер жыйынлагъа къоша эдиле. Алайдан кете эдиле  къазауатха  жашла-кичи лейтенантла. Ануардан тиледим  Сталинград урушну  юсюнден  айтырын. «Къой, къой, къой,  Мариям, сагъыннган  да этме аны»,-деди ол манга. Бираз  тынгылап, къатлады: «Айталлыкъ тюйюлме. Болгъан  затла  кёзюме  кюзгюдеча кёрюнедиле. Жаханим  эди  ол»,- деди. Кёзлери  мылыладыла,  бир ауукъгъа  сёлешалмай турду. «Айтама десем, ол жаханим жангыдан  башланнганча болама»,-дей,  кёз жашларын платокчукъ бла  къургъакъсыта  эди.

Мирзойланы Алий да  атамы курсантларындан  бири  болгъанды.  Мен аны биринчи кере «Коммунизмге жол» деген миллет  газетибиз чыгъып  тебирегенде кёргенме. Университетде жай каникулла башланнганда, ректорну  оноуу бла бир къауум студент нёгерлерим бла  целинагъа  ишлерге  атланыргъа керек  эдим. Анам  мени  ары иймезге  бир бек къаты сюелди. Иймеди. Атам а былай деди: «Охо, тюзюн айтсакъ, сен анда  не  эталлыкъса, тракторну ызындан топуракъла ичи бла  бара.  Кесинг  да  абына-сюрюне. Жаягъынга  да  мазут жагъылып. Ата журтха болушургъа  сен  эталлыкъ ишни  мен табайым».

Эрттенликде  экибиз да  «Коммунизмге жол» газетни редакциясына келдик. Мени приказ   бла  бир  ай  бла жарымгъа  ишге  алдыла.  Подчитчик болдум.  Аны  бла башланды урунуу стажым- бир ай бла жарым. Ол манга  не хайыр берди? Коллективде  ишлегенни таплыгъын сездим. Жууаплылыкъны магъанасын ангыладым. Мен  ол  борчлагъа  тюшюннгеним  ючюн  Мирзоланы  Алийге  ыспас этеме. Ол хар  кюнден  корректорла ишлеген  отоугъа кире-чыгъа  туруучу эди, эслерине  салыргъа  гранкалада  халат къалмазын. Ишинде, тышында  кёрсенг да, жумушакъ къарамы болгъан, урушда-батыр, мамырлыкъда ким бла да жараша билген, огъурлу  адам эди  Алий  (Аллахны ыразылыгъына  тюбей турсун ол дунияда да).

Таулу   жашладан  Краснодардагъы пулемёт-миномёт училищеде Бертден дерсле алгъан  экеуленни эсден  кетерирге  жарамаз. Бири биз  башда сагъыннган Кациланы  Абукады. Бирси  уа Малкъондуланы  Магомет. Экиси да, Къулбайланы Алий билдиргеннге кёре, Ата журтубузну къоруулай, уруш аулагъында жашлай  жоюлгъандыла (жаннет эшиги  ачылсын экисине да). Аланы  юсюнден материал  къурарча онг тюшмегенликге, жууукълары да  болушуп, толу  хапар жыяргъа  келир энтта да заман.