Ислам динни алгъынчы, ата-бабаларыбыз Тейриге табыннгандыла

Бичиланы Хусей кёп кёрген, кёп да билген киши болгъанды. Редакциягъа да билгенинден-эшитгенинден жаза тургъанды. Бюгюн аны эсгериулеринден бирин окъуучуларыбызны шагъырей этебиз.

Отузунчу жыллада ныгъыш  тийресинде сабийле бла ойнай болама. Бирле хапар айта, башхалары тынгылай турабыз. Бир заманда эки къоншу къатын, къычырышып, тюйюшюп тебирейдиле. Биз алайгъа жууукълашабыз.

Тиширыуладан бири: «Ай, сен аманны, Тейри урсун!»-дегенине экинчиси уа: «Сени уа Къач  урсун!»-деп  жууаплайды. Алайда олтуруп тургъан акъсакъалла Жашау бла Шаухал: «Ай, жанларым-кёзлерим, Тейри бла Къачны атларын да сагъынып, бир биригизни алай бек нек аманлайсыз?»-деп, алагъа  айып этедиле.

Мен а, юйге  келгенлей, кёпню билген ыннама Алтынкъызгъа: «Тейри  бла  Къач не  затладыла, ала  адамланы нек урадыла?»-деп сордум. Ол а былай жууаплады: «Бир кишини да урмайдыла. Аллах сакъласын ала  ачыуланнгандан. Эки жюз жыл мындан  алгъа бизни  халкъ, бюгюнлюкде  Аллахха ийнаннганча, Тейриге  табынып тургъанды. Адамла  аны бла бирликде, байламлыкъда жашагъандыла. Къач  деген а аны  белгисиди. Ол кеси да бу халда этилгенди,- деп,  тёрт  жаны да тенг болгъан жорну  къагъытда ызлады.

-Тейри  уллумуду, кеси да  къалай кийинеди?» - деп сорама.

- Аны бир адам да  кёрмегенди. Къалай  кийиннгенин да билмейди. Алай акъ кийимле кийип, кёкюреклеринде къач жюрютген  адамла болгъандыла. Тейрини  юсюнден кёп зат билгендиле.  Аланы кеслерине да бабасла дегендиле. Тургъан да уллу, ариу къалалада этгендиле. Тейриден  кеслерине, жууукъ адамларына  да берекет, насып тилегендиле. 

Бабасла акъыллы, билимли  адамла эдиле. Кеслерини да энчи китаплары  болгъанды. Аны  жаланда дин ахлула кеслери  окъугъандыла.  Беш да Тау Элни хар тарында  килисала сюелгендиле. Бек  уллусу  уа - Зылгыда. Тейриге ийнаннганла Геюургю, Тотур, Байрым, Элия,  Леуан шыйыхны  бек багъалагъандыла. Андан сора уллу къууанчларын, дуния   байрамларын да Тейрини   атын жюрютген талада бардыргъандыла.

Жетмиш беш жыл мындан  алда ыннам бу хапарны  манга  айтхан эди. Андан  бери ол  эсиме тюйрелип къалгъанды. 1995 жылда Мурат Аджини  «Полынь трава половецкая» китабын окъуйма. Ол заманда ыннам  Алтынкъыз Тейрини, бабасланы, килисаланы, Къачны эм башхаланы  юслеринден айтхан хапарлары   эсиме тюшедиле. Малкъарлыла,  къарачайлыла эм  бир-бир  башха халкъланы келечилери Тейри  бла  ант, къаргъыш  этгенлерин да  билеме: «Тейри алай», «Тейри урсун сени», «Тейри  бла  ант этеме»... Къарачайлыла уа бюгюн-бюгече да: «Тейри  адамы»,-дейдиле.

Мурат Аджи айтханнга кёре,  къыпчакъланы Аллахлары  Тенгри-Хан болгъанды, динлери  уа - тенгрианство. Тюрк  халкълада Тейри  бир  Аллахха саналгъанын да чертеди ол китабында. Къарачайлылада бла малкъарлылада да Тейри ол магъананы тутханды.

Азаматланы Камил жазады, таулула ислам динни алгъынчы, бир Тейриге ийнаннгандыла деп. Бабаланы Солтан билдиргеннге  кёре уа, Малкъарда  онсегизинчи ёмюрню ортасына дери христиан дин бла мажюсюлюк   жюрюгенди. Алай  бла  Баба  улу  Тейри  динни  мажюсюлюкге  бла  христиан  диннге юлешеди.

Белгили  жолоучу, алим Генрих-Юлиус Клапрот 1807-1809 жыллада Кавказда жолоучулукъда  айланнганында къара  халкъ  Тейриге  ийнанады, аны  дунияны  жаратхан бирге санайды деген эди. Аны юсю бла оюм  этерге  боллукъбуз, онтогъузунчу ёмюрню аллында  малкъарлыла Тейриге табыннгандыла деп.

Журтубайланы Махти айтханнга кёре, Кёкню Тейриси болгъанды.  Адамла  алгъа анга табыннгандыла. Артдан-артха  уа гитче тейриле  чыгъадыла.

Малкъондуланы Хамит да былай  жазады: «Пантеонну башында, битеу  тюрк-монгол миллетледеча, дунияны жаратхан Тейри  турады. Аны юсюнден жырла  жаланда къарачай-малкъар халкъда сакъланнгандыла. Ол да  биз Тейрини бир Аллахха санагъаныбызны  чертеди.

Къарачай-малкъар фольклор хрестоматияда уа  былай жазылады: «Бурун заманлада малкъарлыла бла къарачайлыла Тейриге табынып, анга  къуллукъ  этип  болгъандыла. Ол аланы  Аллахлары болгъанды. Ала  анга  къурманлыкъла этгендиле, зияратха баргъандыла. Тилек  тилегенде, анга  жалынып, анга  махтау  сёзле айтып болгъандыла:

Тейри! Огъурлу Тейри!
Сен кюн таягъындан туугъан,
Сен жерни, сууну бийлеп тургъан,
Тейри, халал Тейри.

Халкъыбыз Тейриге табыннган эселе, аны  бир белгилери болургъа  керек эди. Ала уа  бардыла. Хапарыбызны  башында да бир сагъыннганма аланы  юслеринден. Ол  санда Тейри, Къач, Геуюргю, Бабас эм  башхала.

Мурат Аджи китабында христианланы бек уллу белгилеринден  бири  жорду. Къыпчакъла  (буруннгу тюрк тилли  миллетледен  бири) анга  хач дегендиле. Къыпчакъладан  аны  эрменлиле  алгъандыла. Ала да анга  хач дейдиле. Ол белги эрменлилени килисаларына  Византия бла Римни килисаларындан эртте орнатылгъанды.

Таулула бла  къарачайлыла  жоргъа къач дейдиле. Магъаналары  бирди. Христианла бла Тейриге  бойсуннганланы баш белгилери да олду.

Бу эки миллетни динлерин  тинтген авторла  аланы  Тейриге  бойсуннганлагъа  угъай, христианлылагъа  санагъандыла. Дин бла  байламлы   затланы  алагъа атагъандыла. Ол санда  Бабаланы Солтан «К вопросам  истории, языка и  религии  балкарского и карачаевского  народов» деген чыгъармасында: «Малкъарда табылгъан христиан  килисала, къачла эм  дин  бла байламлы  башха затла анга  шагъатдыла»,-деп  жазады. Анга  дери  бу теманы  юсюнден  жазгъанланы  оюмларына   кёре  айта  болур ол да.

Мурат Аджи  билдиргеннге кёре, Тейри  килисаланы мурдорлары къачха ушатылынып   ишленнгендиле. Эки  дунияны   да ара белгисине саналып. Аны  юсюнден  башха  авторла   зат  айталмайдыла. Къарачайда  Тёбен  Архызда  эм  Зеленчукда  табылгъан храмланы аланланы  христиан  килисаларына  санайдыла. Чегем  тарында  Лигиу тийресиндегин  да   ары къошарчады.

Малкъарда бола тургъан  алимле нек эсе да  ол  шартха  эс  бурмагъандыла. Христиан эм  Тейри   килисала, мен оюм этгеннге кёре, бир борчну толтургъандыла. Ийнаннганла  алада намаз этгендиле, китап  окъугъандыла.  Бир  Аллахха табыннгандыла. Эки динни да  баш  белгилери къач  болгъанды. Аны ючюн тенгрианствону христиан  диннге санагъандыла,  Тейрини  уа мажюсюлюкню баш  Аллахына.

Ислам, христиан динледе Тейри, Къач, Бабас, Килиса, Никкола, Геуюргю, Байрым, Тотур, Элия, Леуан  дегенле  болмагъандыла. Файгъамбар Исса  муслийман дин киргинчи таулулагъа белгили болмагъанды. Алай эсе уа,  малкъарлыла, къарачайлыла да  ислам динни  алгъынчы, Тейриге бойсуннгандыла. Шёндю уа - бир Аллахха. Шукур  болсун  анга

Поделиться: