Тохтаусуз жолоучулукъда

Художниклени, музыкантланы,  жазыучуланы ич дуниялары бир тамаша, сейир дунияды. Сёз ючюн, Михаил Лермонтовну дневниклеринде, письмоларында, биографиялы хапарларында биз аны жашаууну жашырын жанына, жолларыны ныхытлыкъларына  толусунлай тюшюнюр онгубуз барды. Ала  болушадыла жазыучуну чыгъармаларын теренирек  ангыларгъа да. 

Бюгюн ол жазмаланы окъуй, дуния, адам да хазна тюрленмегенин ангылайбыз. Окъуучуларыбызгъа сейир кёрюнюр деген оюм бла аладан бир къауум юзюкню газетибизде биринчи кере басмалайбыз.

Бир тюшюм эсиме келип, тынчлыкъ бермейди: мен сегизжыллыкъ жашчыкълай желли  жауунда къайры эсе да кетип барама. Кёкде уа къара плащдан жыртылгъан журунчукъча бир булут терк учады. Къоркъуулуду. Тюшюмю бюгюнлюкде да унуталмайма. Ол мени кёлюме алай тюшюп къалгъанды, битеу жашауумда да ыз къоюп.

***

Гитче заманымда айгъа, Армиданы тоханасына ашыргъан тынгысыз сюймеклик таралтхан рыцарьлача, аны тёгерегин бийлеген булутлагъа къараргъа бек сюйгенме.

Трагедиямы жигити Фернандо сюйгени  бла сёлешген кесегинде бу эсимде къалгъан суратны сёзле бла айтады. Алай болушадыла манга сабийлигими жарыкъ эсгериулери. (1830 жыл.)

Кавказны кёксюл таулары, салам! Сиз, сабийлигими кёрюп, гырхы тёппелеригизни жашырынлыгъын къызгъанмай, мени булутларыгъызгъа кийиндиргенсиз.  Кёк кюкюрегенни къара туманларыны табийгъат тоханалары! Тёппелеригизде Аллахха айланып тилек этген артда кесини жашаууну магъанасызлыгъын ангылайды, ол такъыйкъалада ёхтемлениуюн да унутуп!

Сени боранларынгы уа къалай сюеме, Кавказ! Сыйдам дуппурлада жауундан, желден бюгюлген терекни жангызлыкъ сагъышын неда ауузлада ёсген жюзюмлени бирча шууулдагъанлары уа сейир тюйюлмюдю? Къая тюбюнде къайры эннгени билинмеген кёмюк басхан тау суучукъ. Билмей тургъанлай окъну учхан тауушу, андан сора къалгъан къоркъуулу сезим. Душманмыды огъесе уучумуду… Олду  бу тийрелени тамашалыгъы…

Тангым а атханды, нюрюн сюзгенлей,

Таула ёмюрге эсингде къалыргъа,

Тамамды шо бир алагъа къараргъа.

Татлы жырланы, журтум сюйгенлей,

Сюеме, Кавказ! 

  (1830 жыл)

Онжыллыгъымда сюймекликни толу сынагъанладанма мен.  Анга адам ийнанырмы?  Ол заманда биз битеу юйюрюбюз бла Кавказда эдик. Экиге айланнган эгечиме тогъузжыллыкъ къызчыкъ ойнаргъа келе эди. Билмейме ол ариучукъмуду, угъаймы, алай аны сыфаты бюгюнлюкде да эсимден кетмейди. 

Бир жол, ала гинжи ойнай тургъан отоугъа кирип, аны кёргенимде, аякъларым бюгюлюп, кёзлерими ау басханды. Биринчи сюймекликден къарыулу сезимни жашагъан ёмюрюмде сынамагъанма. Къабыргъа киргинчи,  бу эсгериу биргеме боллугъун билеме.  Ол заманда уа манга  кюлюп, мен а жашырын жиляп тургъанма.  Аны саргъылдым бурма чачы, кёк кёзлери, терк-терк сёлешгени… была мени учунууумданмы жаратылгъандыла огъесе ол жолча алыкъа сюймегеними сылтауунданмы термилтедиле жангыдан жюрегими.

Кавказ таула манга сыйлыдыла… Былай эртте… Он жылымда… Ол жашырын элбер, тас болгъан жаннет! Адамгъа бусагъатда да айталлыкъ тюйюлме бу сезимими юсюнден. Сагъыш эте, бирде кюллюгюм да келеди, алай кёбюсюнде уа жиляйма. Эртте сюйгенле, андан къыйналгъанла артда искусствону къуллары боладыла, дегенди Байрон.  Мен а аллай инсанны кёлюнде музыкасы аслам болгъан сунама.

Угъай, Байрон тюйюлме, башхасыма,

Белгили болмагъан фахмума,

Аныча дуния къуугъан жолоучума,

Жаланда орус жюрегим бла.

Мен эртте башлагъанма, бошарма эртте.

 (1831жыл)

Бюгюннгю кюннге дери мени бек кёп ишим болгъанды. Аслам жерледе баргъанма, шахарны айбат тийрелерине къарагъанма, къайыкъ бла тенгизде да жюзгенме. Къысхасын айтханда, кёлюм жангы сезимлени  излейди… Адамны быллай турмушу айыплыды, эрттегили патчахла кеслерин шутлары бла жубатханлай, мен да кесими булжута айланама.  Андан сора чырт акъылы болгъан кеси кесин кёрюп болмай къалай къалыр?.. Ангылагъанма, мен жамауат жашаугъа ахырысы бла да келишмейме. Бусагъатда уа башха заманладан эсе да бегирек. Тюнене N. N. юйлеринде эдим. Анда тёрт сагъатны ичинде бир тап сёз айталмагъанма. Ол бийик къонакъланы  башларында къайнагъан акъылларындан ачхычым жокъду. Бир жаны бла, Аллахха шукур!

Боран жетди, кетди. Долай да бузлагъанды, тюз театрдача, тынгысызлыкъны билдирген кётюрюлген толкъунлары бла. Алай ол бузлагъан этмегенди, жокъ болгъанды. Мен жукъудан айырылгъанма. Кёпге дерими боллукъ болур алай, билмейме. Жарсыуларым андан да кёп болгъан заманда да татлы къалкъыучу эдим. Не болду да энди? Тынгысызлыгъымы сылтауу жашаууму бир жукъгъа да жарамагъан адамча тауусурукъма деген акъыл тынчлыкъ бермегениндеди.

Тынчлыкъ табар ючюн, жолла къыдырып, айланып турургъа керекди. Мен чыганлыма.

                                                             (1832 жыл)

***

Россейден кетгенли бери тохтаусуз жолоучулукъдама. Жаяу, атлы болуп, кавказ миллет кийимле да юсюмде Кизлярдан башлап Таманьнга дери битеу Линияны сюрюп чыкъдым, шакалла бла бёрюле улуй тургъанлай, ачыкъ тюзледе жукъларгъа, къатыкъсыз гыржын ашаргъа, кахетин чагъырдан сора ичги болмай къыйналыргъа да  тюшдю. Сууукъдан санларымы аурутуп гара суула жерине баргъанма. Анда тургъан айым, насыпха, саулугъуму игиге айландырды.

Бу тийреледе, урушдан сора, зат жокъду. Патчах экинчи экспедиция бардырмазгъа деген буйрукъ бергени себепли мен бери кечирек келгенме. Мында окъ таууш да хазна эшитмегенме. Алай кесими къорууларгъа уа тюшгенди. Бир жол  ючеулен болуп - мен, полкубузну бир офицери сора бу жерлени адамы - Кубаньдан къайтып келе тургъаныбызлай, лезгинлени бандасыны къолларына тюшерге аздан къалгъанбыз. Мында иги адамла да - кёп, бютюнда Тифлисде. Бек аламат неди десегиз а татар хамамла!

Битеу айбат жерлени суратларгъа кюрешгеним себепли аслам коллекция жыйылгъанды.  Сыртдан аууп, Гюржюге келгенимлей, арбаны къоюп, атха миннгенме, тауланы  эм бийик жерлерине ёрлегенме, ол а тынч тюйюл эди. Андан Гюржюню жарымы тюз къол аязынгдача кёрюнеди. Тауланы хауасы манга дарман кибикди, ауругъанымы унутама, солууум тынчды, олтуруп битеу жашаууму былагъа къарап турлугъум келеди.  Татар тилге юйрене турама. Ол мында,  битеу да Азияда бек кереклиди, тюз француз тил Европадача. Меккагъа барыр муратлы эдим, алай энди Перовский бла Хивагъа тебирерге тюшерик болур. Мен айланчукъ болгъанма, аллай жашау манга жууукъду.

(1836 жыл)

***

Шахарда Пушкинни ёлтюргенлерини юсюнден хапар жайылгъанда, мен ауруп жатып эдим. Поэтибиз жанлыла мудахланып, Александр Сергеевич ол атламны бошдан этмегенин шагъатлайдыла. Бирсиле уа, бютюнда тиширыула, Дантесге жакъ басадыла. Пушкин сюймекликни ангыламагъан, сыфаты да артыкъ аламат болмагъан, осалыракъ адам болгъаны ючюн юй бийчеси анга къалай тёзюп жашагъанды деп. Ала бла бир акъылгъа келген жахилликди.

Бу адамлагъа алай ачыуланнганма. Алгъаракъда ала поэтни кёкге кётюрюп айланнгандыла. Нерваларым алайсыз да аламат тюйюлдюле, тюз адамны атын къара чёпге чыгъарыргъа  кюрешгенлеге айтыр сёзюм окъуна болмай къалгъанды.

«Поэтни ёлюуюне» атлы назмуму такъгъанымдан сора (аны сагъыш этмей, асыры терк ачыкъ этип къойгъанма), Раевский шуёхум тизгинлени жазып алгъанды. Барыбызны да  жарсыулу сезимлерибизни  баямлагъан сёзлени ол кёплеге окъугъанды. Алай бла чыгъармам дунияны жарыгъын биринчи кере кёргенди. Мен тышына чыкъмагъанымы сылтауундан аны хазна билмегенме. Заманында артха къайтаралмагъанма. Кесим да ашыгъышлы иш болгъанын ангылайма, алай жазгъаныма чогъожланмайма.

***

Жууукъ заманда мени Кавказгъа кёчюргендиле. Ол  жашаууму бек насыплы кезиуюдю. Чечен окъланы тюбюнде эрикмезлик суна эдим. Алай тюйюлдю. Бир айдан аланы сызгъырыуларына, ёлюмню жууукълугъуна асыры юйреннгенден саскыланы жюуюлдегенлерине бегирек эс бурама. Энди ахыр муратымы да тас этдим.(1940 жыл)

***

Россейни озгъан заманы жокъду, ол бюгюннгю эм келлик кюн бла жашайды. Жомакъдача, Еруслан Лазаревич жыйырма жыл жукълап туруп, артда уа жортууулгъа чыгъып, отуз юч батырны хорлап, аланы патчахлары болуп тохтагъанды. Андады битеу Россей! (1840 жыл)

***

Ёлюрге деп келеди кёлюме! Дуниягъа ол, баям, уллу жарсыу боллукъ тюйюлдю, кесим да эрикгенме.  Балда сейир болгъаны ючюн угъай, каретасы келмегени ючюн жукъларгъа кетмеген адамгъа ушайма. Каретам жетгенди… сау къалыгъыз!..  Озгъан жашаууму эсгерип, мен нек жашайма деген соруугъа жууап тапмайма. Дуниягъа бир бийик мурат бла жаратылгъанымы ангылайма, алай мен анга жеталмагъанма, бош затлагъа кёлюмю бийлетип. Ненча кере къадарны буйругъу бла терсликлери болмагъанланы башларына балта болуп тийгенме, артда да чогъожланмагъанлай… Сюймеклигим кишиге насып келтирмегенди…Кесим ючюн сюйгенме, аланы сезимлерин эсге алмай…

Тамбла мен ёлюрге боллукъма!.. Жер башында бир адам, бир зат да мени толусунлай ангылаялмагъанды. Бирле мени игирек , бирсиле аманыракъ сунадыла… Биринчиле иги жаш болгъанды, экинчиле уа ол начас эди дерикдиле. Эки оюм да ётюрюкдю. Андан сора жашаргъа керекмиди? Алай жашайса, нени эсе да сакълай… Кюлкюлю, мудахлыды ол болум! (1840 жыл)