Заградотрядла кеслериникилеге атдырмагъандыла

Болмачы хапарла эмда кертиси

Лев Даниловну «Штрафники, Николай Достальны «Штрафбат» деген фильмлерине къарасанг, Уллу Ата журт урушда хорламны уголовникледен эмда анда-санда къошулгъан репрессиялы офицерледен къуралгъан штрафбатальонла болдургъан сунарса. «Экспресс газетаны» корреспонденти Елена КРЕМЕНЦОВА  аллай ётюрюклени ачыкълауну тийишли кёргенди.

-Досталь Гитлерни Сталинден эсе иги сунады, «Гитлер тыш халкъланы гунч этерге кюрешгенди,Сталин а –кесиникин», - дейди. -Гозманла-сванидзеле уа кертисин билирге да сюймейдиле,-дейди 8-чи энчи штрафбатальонну алгъыннгы командири, кеси ыразылыгъы бла анда Хорламгъа дери эки жылны къуллукъ этген 92-жыллыкъ Александр Пыльцын (суратда).- Офицерледен къуралгъан шрафбатланы биз айырмалы аскерлеге санагъанбыз. Бек ышаннгылыла, артыкъда базыныулула ма ала болгъандыла. Аны себепли аланы ызларындан заградотрядланы бир заманда да тизмегендиле. Уголовникле да аланы араларында болмагъандыла. Роталаны командирлерине, сценарист Володарский айтханча, барып тохтагъан уручула угъай, аскер офицерле салыннгандыла.

Ленинграддан тарыхчы Игорь Пыхалов, архивледе кёп заманны тинтиуле бардырып, Пыльцын тюз айтханын къатлагъанды, штрафбатланы бла заградотрядланы юслеринден хапарла мифле болгъанларына шагъатлыкъ этген шартла келтиргенди.

1-чи МИФ. Пленде болуп ычхыннган эмда къуршоудан чыкъгъан аскерчилени НКВД-ны тинтиулеринден ётгенден сора ГУЛАГ-дан неда штрафбатдан къутулур амаллары болмагъанды.

Спецлагерьлени бирикдирилген шартларына кёре, 1941 жылдан башлап 1944 жылны 1 мартына дери пленде болгъан 44 7844 офицер эмда 256 208 солдат бла сержант, къуршоудан къутулгъан 11 602 аскерчи - битеу да 312 594 адам - тинтиуледен ётгендиле.

Орта эсеп бла алгъанда, солдатланы бла сержантланы 91 проценти хатасыз къутулгъанды. Офицерлеге бир кесек къатыракъ болгъандыла. Аланы юч процентинден асламы тутулгъанды, 30 проценти чакълы бири, 1943 жылда  жайдан башлап 1944 жылны кюз артына дери уа 36,09 проценти, ай сайын  штрафбатлагъа жиберилгендиле. Алай а 60 процентинден артыгъы тинтиуледен хатасыз ётгендиле. Аланы ючден бири аскерге къайтхандыла,къалгъанланы уа къалауурлукъ этерге, къоруулау промышленностьха неда госпитальлагъа жибергендиле.

2-чи МИФ. Офицерле болмагъанладан да штрафбатла къуралгъандыла, алада миллионла бла штрафникле къырылгъандыла.

Ма ол «миллионла» былай тергелгенди. «Штрафбат» сериал чыкъгъандан сора Эдуард Володарский урушну заманында бизде «штрафбатла мингле бла саналгъандыла» деп,хар жерде алай айтып тургъанды. Алай 2010 жылда 27 октябрьде «Линия жизни» деген бериуде ол 980 деген ёлчемни туура этгенди. Анга батальонда болгъан адам санны - 800-ню - къошсанг, алада 784 минг адамдан кёп болмазгъа керекди. Кертиси бла уа аскерчилени саны андан да аз болургъа боллукъ эди. Да сора миллионла къайдан чыкъдыла?

Ма мындан. Штрафникле болгъан офицерле бек аздан юч айны къуллукъ этгендиле. Алай эсе уа, бек аздан жылгъа тёрт кере аланы толусунлай алышындырыргъа тюшгенди. Уруш а тёрт жылны этгендиле! Къалай сюйсенг да къатла. Ёлгенлени ненчасын да жаз. Ким тинте турлукъду аны?

Аланы санына бир-бирлени эсгертиулеринде бир кере окъуна сагъынылгъан батальонланы да къошхандыла. Сёз ючюн, 2-чи Гвардиячы аскер,украинлы ветеранны эсгериулерине кёре,  эсепге алынмагъан дагъыда беш штрафбатальоннга уллу болгъанды. Алай аны тюзлюгюне шагъатлыкъ этген шартла чыкъмадыла.

Уруш жыллада,бирле айтханча, 65 угъай, орта эсеп бла 25 штрафной биригиу сермешгенди. Нек дегенде фронтла бир жерден башхасына асыры терк кёче баргъандан, аланы къураргъа жетишалмагъандыла неда, билмей тургъанлай, чачаргъа тюшгенди. Штрафниклени саны урушха къатышхан битеу аскерни 0,42 процентин тутханды.

Таблицада штрафниклени жыл сайын къайры жибергенлери кёргюзтюлюп турады.Ол шартла архивледе болгъан отчёт-статистика документледен алыннгандыла. Алада 1941 жылда болгъан штурм бригадаланы къауумлары эсге алынмагъандыла. Штрафниклени алагъа да жибериучю эдиле. Саулай алгъанда, урушну кезиуюнде Совет Сауутланнган Кючледен 34 миллион 476 минг 700 адам ётгенди. Алай 428 минг штрафник Хорламгъа юлюш къошмагъанды деп айтыргъа да жарамаз. Ала бек къыйын аскер жумушланы толтургъандыла, аланы араларында ёлгенле башха аскерледен эсе 3-6 кереге кёп болгъандыла.

3-чю МИФ.Заградотрядла Сталинни айтханы бла къуралгъандыла, алагъа   артха туракълай башлагъан солдатларыбызгъа от ачаргъа угъай демеген тутмакъланы алгъандыла.

Заградотрядла Пётр Первыйни аскеринде да болгъандыла.Полтава урушну кезиуюнде сермеш аулакъладан къачып кетгенле иш болсала деп къуралгъандыла ала. Граждан урушда аланы «акъла», «къызылла» да къурагъандыла. Ала Наполеонда, Гитлерде да болгъандыла, аскерчиле аслам санда къачып кетмесинле деп.

СССР-де уа ала 1941 жылда июльда чыкъгъандыла. Заградотрядла кеслериникилеге атдыргъанларына шагъатлыкъ этген шартланы ма шёндюге дери да бир тарыхчы тапмагъанды.

«160 страниц из солдатского дневника» деген китапны автору, батальонну комсоргу, кеси ыразылыгъы бла фронтха баргъан, урушну аллындан ахырына дери миномёт ротада къуллукъ этген Мансур Абулин былай жазады:

-Заградотрядны бек къыйын кезиуюнде кёргенме. Пять Курганов деген дуппурну тийресинде немислиле бизни алай къысхандыла, шинельлерибизни да атып, къуру гимнастёркаларыбыз бла аяусуз къача эдик. Къарасакъ, бизни танкларыбыз, аланы ызларындан а лыжачыла-заградотряд. Ыхы, энди уа ёлюмден не хазна къутулайыкъ,деп келеди акъылыма. Къатыма жаш капитан-эстонлу- жууукълашады да, ёлгенни кёргюзтюп, аны шинелин ал,ауруп къалыргъа боллукъса,дейди…

Совет Союзну Жигити, Курск сермешде дивизиягъа башчылыкъ этген Пётр Лащенко уа былай эсгергенди:

-Заградотрядла сермеш баргъан жерледен узагъыракъда туруучу эдиле, аскерлерибизни диверсантладан бла душманны десантындан тыл жанындан къоруулагъандыла, дезертирлени тутхандыла, кеслерини бёлюмлеринден ажашхан солдатланы тийишли жерлеге жетдиргендиле. Алай а аладан бири окъуна кесибизникилеге от ачханды деп, мен билмейме. Аны юсюнден документлени да сурагъанма, алай аллайларын тапмагъанма.

-Урушну юсюнден жаланда суратха къарап билгенле энди не ётюрюкню да жарашдырып къоядыла,-дейди Александр Невский орденни кавалери Анатолий Ефремов.-Кертиди, къоркъуулу жерледе аллай отрядланы салгъандыла. Алай алагъа бир огъурсузла, кюйсюзле жыйылмагъан эдиле,  башхалача солдатла бла командирле. Аланы эки баш жумушлары болгъанды. Бек алгъа ала артха туракълап баргъан аскерле бегитилир ючюн, къорууланыу ызла ишлегендиле. Экинчиден,гузабалыкъны,ауаралыкъны олсагъат тунчукъдургъандыла. Хорлам бизни жанлы бола башлагъандан сора мен ол отрядланы бир да кёрмегенме.  

Баш командование заградотрядлагъа ала бизни аскер бёлюмлерибиз артха кете туруп, къазауатха кеслери киргенлери,алай бла кёп адамларын къырдыргъанлары ючюн терк-терк тырман этиучю эди. Сталинградны къоруулау ючюн баргъан сермешлени кезиуюнде 62-чи армияны заградотряды бизни аскерчилерибиз къоюп кетген темир жол вокзал ючюн кесинден кёп кере кючлю болгъан душман бла эки кюнню бла кечени аяусуз сермешгенди.

1942 жылда 19 сентябрьде Воронеж фронтну 240-чы жаяу дивизиясыны командованиясы 38-чи армияны заградотрядыны роталарындан бирине аскер бёлюмюбюзге уллу болмагъан агъачны немислиледен тазаларгъа болушургъа буюргъан эди. Ол кюн ротаны 31 адамы жигитча сермешип ёлгенди. Ма аллай юлгюле кёп болгъандыла.

Энчи борчну толтурургъа тюшгени себепли заградотрядлагъа бек игилени айыргъандыла: билимли лыжачы спортчуланы, гёжефлени, жюзерге усталаны,къаячыланы. Андан сора уа уучуланы, агъач къалауурланы, милициячыланы, от ёчюлтюучюлени. Сибирякланы бла узакъ востокчуланы биринчи болуп сайлагъандыла. Эштада, «тутмакъладан жыйымдыкъны» юсюнден болмачы хапарла андан чыкъгъан болур эдиле.

Тинтиулени эсеплери, %

Хатасыз ётгенле       91,7
 
Штурм отрядлагъа бла  штрафбатлагъа жиберилгенле              3,2

Тутулгъанла                 4,4

Ёлгенле                        0,7

Штрафникле къаллай бир болгъандыла                              

Жыл                     Битеу да
1942                        24 993

1943                       177 694

1944                       143 457

1945                        81 766

Битеу да                   427 910