Ёхтемленирча адамларыбыз кёпдюле, сабийлерибизни да алача болургъа юйретейик

Къыралыбызда, андан тышында да атларын айтдыргъан айтхылыкъ адамларыбызны асламысы, ол санда спортчуларыбыз да, эллерибизден чыкъгъандыла. Аны алай болуруна уа уллу къыйын элледе сабийлени юйретиуге заманларын, къарыуларын да аямагъан адамла саладыла. Аладан бири Анахаланы Мустафады. Ол  самбодан спортну халкъла аралы устасыды, СССР-ни самбодан сыйлы устасыды, Къабарты-Малкъарда физкультураны эм спортну сыйлы ишчисиди. Органлада ахшы ишлегени ючюн юч даражалы майдал бла саугъаланнганды. Мустафа юй бийчеси Къазакъланы Исмайылны къызы Мария бла юч сабий ёсдюргендиле – Рамазан, Лейла, Мадина, аладан туугъанла да сегиз боладыла.

Мустафа кеси заманында самбодан уллу жетишимле болдургъанды, ахыр заманда уа кёп жылланы билимине жаш тёлюлени юйретеди, тау эллерибизде спорт секцияла ачылырына къайгъырады. Бюгюн ол бизни ушакъ нёгерибизди.

- Мустафа, бизге бек алгъа жашау жолугъузну юсюнден айтсагъыз эди.

- Мен Къазахстанда 1948 жылда туугъанма. Атам Назир аскер фельдшер болуп ишлей эди. Урушха къатышханды, андан жаралы болуп къайтханды. Кеси уллу, мазаллы киши эди, ёсюмю 2 метрге дери жете келгенди, алай кёрюннгенликге, сабыр, тынч халли эди. Къазахстаннга кёчюрюлген къыйын заманда, фельдшер болгъанлыкъгъа, операцияла да этгенди. Алай бла кёплени къутхаргъанды, анга саулукъларына къаратыргъа тёрт-беш элден жангыз таулула угъай, бирси миллетлени келечилери, ол санда къазахлыла да келип болгъандыла. Анам а Трамланы Фатимат уллу юйюрюбюзге къарагъанды. Ёге къарындашларым бар эдиле, Таматабыз Юра ёлгенди, архитектор эди. Бирси къарындашым Азрет а къурулушчу болгъанды. Туугъан къарындашла тёртбюз - Альбий, Кошкинбай, Ражап эм мен, сора бир эгечибиз да барды  - Шамкъыз. Атам бла анам барыбызгъа да билим берирге кюрешгендиле.

 - Бери къайтханыгъызда къайда тохташхансыз, окъугъансыз, жарау этгенсиз?

- Къазахстандан бери мен алгъаракъ - 1956 жылда - анамы атасыны къарындашы  белгили эфенди Трамланы Ахмат бла кёчгенме. Ол арап тилде сёлешгенди, адамланы ауругъанларына къарагъанды. Мен аны къолунда ёсгенме. Мында Яникойда жашагъанбыз, школну да анда бошагъанма.

Бийик билим алыргъа заман жетгенде, инженер-техника факультетге кире тургъанымлай, Кёнделенден танышларыма – Чеченланы Борисге, Чочайланы Борисге, Хутуйланы Магометге – тюбейме. Ала уа Министрлени советине направленияла алыргъа бара эдиле да, мени да биргелерине чакъырадыла. Анда советни башчысыны орунбасары Хутуйланы Ханапи экзаменлени эсеплерине кёре направленияланы бере эди. Къайры барыргъа сюйгеними сорады. Болгъан усталыкъладан Орджоникидзеде Север-Кавказ тау-металлургия институтну сайлайма, тау инженер болургъа кёлленеме. Ол рудникледе, шахталада ишлеуге юйретиу жаны бла союзда эм кючлю вузладан эди. Алай бла ИТФ къалады.

- Къарайма да, спортчу болургъа эсигизде жокъ эди?

- Хау. Орджоникидзеде таулула – Улбашланы Мутай, Кючмезланы Владимир, Хаджиланы Людмила - бла танышама. Къалай шагъырей болгъаныбыз да сейирди: Мутай келеди да, сен тюйюше билемисе деп сорады. Сора боксчу къол-къапланы кийиредиле да, факультет ючюн эришиуде сермеширге чакъырадыла. Барама да, хорлайма. Ызы бла шахар даражалы эришиуде экинчи жерни алама, андан ары да барлыкъ болур эдим, алай бурнум къанап къоймайды. Былайда белгилеригим, Олимпиаданы чемпиону окъуна бол, окъууда аны ючюн женгиллик бермей эдиле. Бек къаты окъутхандыла, терен билим да бергендиле. 

- Баям, бокс бла кюреширге фахмугъуз бар эди. Алай андан самбогъа нек кёчгенсиз?

- Биргеме жашагъан жаш Анатолий Якименко, бурнунг бокс бла кюреширге къоймай эсе, самбогъа кел, дейди. Юйретген а битеу дунияда да белгили гёжеф Сократ Касоев бла Николай Лысенко этгендиле. Алада жарау эте, Россейде да хорлайма эм «Динамо» спорт обществону чемпионатында экинчи жерни алама. Север Осетия – Аланияны чемпионатларында тёрт жылда да хорлагъанлай тургъанма.  Союзну жаш тёлю жыйымдыкъ командасына киргенме, аны санында эки битеу къырал турнирледе призёр болгъанма. 1971 жылда институтну бошагъанма. Дипломну фахмулу профессор Иван Николаевич Остроушкону къолунда жазгъанма, ишим молибденни ачыкъ амал бла алыугъа жораланып эди. Къорууланыу ахшы ётгени себепли кандидат диссертацияны жазаргъа да чакъыргъан эдиле. 

Институтну бошай тургъан заманымда эришиулени кезиуюнде Нальчикден келген Холаланы Махайны жашы Огъурлугъа (Георгий) тюбеп къалама, ол эркин тутушуудан бла самбодан спортну устасы эди. Огъурлу бизни республикада самбодан, ызы бла уа дзюдодан секцияланы биринчи болуп ачханды. Ол, КъМАССР-ни министрле советинден направление  жаздырып, мени Нальчикге чакъырырча этеди. Алай бла «Динамону» мында спорт залында тренер болама. Органлагъа да ишге киреме. Шахтада жангыз да практикада болгъанымда уруннганма, къауумубуз рекорд этип, грамота окъуна берген эдиле.

- Спортчуларыгъызны тамата тёлюлерини жетишимлерини юсюнден сагъынсагъыз эди.

- Ол заманда Пятигорскда союзну чемпионатыча уллу даражалары болгъан эришиуле къурагъан эдиле, алагъа право сакълау органланы келечилери, башха спортчула да къатышхандыла. Анда мен кесим да тутушуп, биринчи жерни алгъанма. Былайда менде юйреннген Боташланы Хасанны эсгермей болмайма, бизни республикадан ол дзюдодан спортну устасы биринчи болгъанды. Анда сохталарым Боташланы Хасан бла Вячеслав Бегидов ючюнчюле, Темиржанланыв Махти уа экинчи болгъандыла. Сора, бусагъатда республиканы дзюдодан федерациясыны президенти Мухамед Емкужев да призёрланы санына кирген эди. Россейни самбодан ачыкъ чемпионатында бирси спортчуларым Аналаны Аслан биринчи жерни алгъанды, Токълуланы Аслан экинчи, Холамханланы Марат бла Руслан Ким ючюнчюле болгъандыла.

- Сизни жашауугъузда сейир затла да бола тургъандыла.

- 1970 жылда Ленинни 100-жыллыгъына аталып Север Осетия-Аланияда таугъа ёрлерге атланабыз, бир 150 адам болур эдик. Биз, жетеулен болуп, бир кесек алгъаракъ барабыз. Нёгериме къарасам, аякъларында кошкалары (бузда барырча жютю темир керекле, чурукълагъа жабышдырыладыла) жокъ. Былай барыргъа жарарыкъ тюйюлдю деп, аны артха къайтарама. Жумушубузну тамамлап, тикге атланабыз. Жюрегимде уа тынчлыкъ  жокъ. Къар юзюлмезми деген сагъыш келеди. Хауада бир тюрлю таууш эшитиледи, башына къарасам, курт юзюлюп келе турады. Нёгерими ашыкъдырама да, бир гитче жухчукъ бар эди да, анга жетип, аны тюбюнде бугъунургъа кюрешебиз. Къар бизге дери да жетип басады, къысдырып, тепдирмей къояды. Башымы бираз ёрге этерге кюрешеме, аз жарыкъчыкъ кёрюнеди. Аз-маз къолларымы тепдирип, нёгерими буз ууатыучусун табама. Аны акъырын-акъырын башында ол жарыкъ келген тешикге жетдиреме да, тепдирирге кюрешеме. Тюбюнде уа бинокль бла къарай тура эдиле, биз зат тепгенин кёрюп, келип, бизни чыгъарадыла. Нёгерими аякъларында экишер бармакълары, къулагъыны кесеги бузлагъан эдиле, ёпкелери да ауругъандыла. Менде уа, бузлап, къолларымдан тери кетген эди. Аны хатасындан Европаны чемпионатына къатышалмай къалгъан эдим. Саулугъуму тюзетгенден сора дунияны чемпионатында экинчи болгъанма.

-  Ажал жетмесе, жашайса. 

- Адамны жашауунда бошдан бир зат да болмайды. Тутушханда асламысында чабыуул этерге сюйгенме. Алай бир кере авариягъа тюшюп, бутуму сындырама. Андан сора къорууланыугъа да эс буруп тебирейме эм къырал даражалы эришиуде партерде да хорлайма. Андан дунияны чемпионатына жибередиле. Анда 1:1 эсеп бола тургъанлай, судьяланы оноулары бла биринчи жерни къаршчы спортчу Геннадий Погореловха берген эдиле. Бу эришиуден сора спортну халкъла аралы устасы деген атны алгъан эдим.

- Мустафа, элледе секцияланы къурау а къалай барады?

- Бизни тау элледе бусагъатда, бютюнда уа алгъадагъы жыллада, спорт артыкъ бек айнымайды. Аны ючюн билген затымы башхалагъа да юйретирге керекме, деп алай акъыл этгенме. Сохталарым Занкишиланы Къубадий (жаннетли болсун), Темиржанланы Махти, Тюменланы Мурадин, Аттоланы Борис да бу жумушну тамамларгъа къыйын салгъандыла. Къубадий, Нальчикге Жемталадан жашланы келтирип, аланы юйретип тургъанбыз. Темиржанланы Махтини болушлугъу бла Къашхатауда бал Жемталада секция ачхан эдик. Алада да спортну усталарын хазырлагъанбыз. Бусагъатда бек умутландыргъан, фахмулу спортчуларыбыз бардыла – Занкишиланы Казбек, Тюменланы Муса эм башхала. Жарсыугъа, республикада аллай уллу спортчуланы туталмайдыла, аланы кереклерин жалчыталмайдыла. Спортчуларым бла бек ёхтемленеме - аладан бири да терс жолгъа турмагъандыла, туугъан жерибизге къуллукъ этгендиле.

- Спортчула жангыз да турнирледе бир бирге къаршчы сюеледиле, алай жашауда уа тенгле да боладыла, дейдиле. Алай, адамла бир ауукъ заманны эрише келип, артда уа шуёх болуп къалгъанларына ийнаннган къыйыныракъды.

- Айхай да, арабызда шуёхлукъ уллуду. Бир кёзюме чып тюшюп, жангы кёз салгъандыла. Ол а къалай болгъанды. Маллагъа къарай тургъанымлай, эшик урулуп келип, кёзюме тиеди. Операция этдирирге Краснодаргъа баргъанымда, врач Сергей Сахнов мени таныйды. «Сен осетинлимисе, таныяламыса мени», - деп тохтайды. Таулу болгъанымы айтама. Ол а Осетияда окъугъан, спорт бла кюрешген заманымда эришиуде мени бла тутушхан эди. Ма алай танып, болушхан эди ол манга. Адамлыкъ шартланы юслеринден айтханда, зарлыкъ не болгъанын билмейме, таржюреклени ангылаялмайма.

- Спортда жорукъланы дайым тюрлендирип тургъанларына уа къалай къарайсыз?

- Аланы барысы да тюздюле деп айталмайма. Дзюдону алып къарагъанда, адамны сыртынамы, жанынамы, инбашларынданмы жыгъаса, очкола башха-башха болургъа керекдиле. Алгъа алай эди, нек дегенде, аланы хар бирине бирча приёмда хайырланылмайдыла, бирча кюч къоратылмайды. Биринчи жорукъла эм тапла эдиле. Дзюдода бек кёп приём бар эди, ол а сермешни сейир эте эди. Бусагъатда уа замечанияла бла окъуна къытдырыргъа неда хорларгъа боллукъду, ол а тюз тюйюлдю. Спорт атланы уа алгъа заманлада алгъан къыйыныракъ эди 

- Мустафа, сизни сынамыгъыз бек уллуду. Спортну айнытыугъа аллай къыйын салгъаныгъызгъа уллу хурмет этебиз. Ушагъыбызны ахырында, тренер спортчуну жашауунда къалай магъананы тутханын айтсагъыз эди.

- Тренер бек жууаплы ишди, нек дегенде, сабийни саулугъу, жашаууну барлыгъы тренер аны къалай юйретгеннге кёре болады. Жарсыугъа, бир-бирле, ашыгъып, уллу жетишимле жетдиребиз деп, сабийлени саулукъларына заран саладыла. Экинчи, жаш адамны жашаугъа къарамы, ангылауу да тренер къалай юйретгенине кёре къуралады. Сабийле ата-аналарындан эсе анга бегирек тынгылайдыла. Ол а уллу жууаплылыкъды. Тренер аны сезерге борчлуду. Сора, бизни жаш тёлюге тышындан юлгю излерге керек тюйюлдю, кесибизни миллетде кёп айтхылыкъ адамла бардыла - Социализм урунууну биринчи Жигити Келеметланы Шохайып, урушну Жигити Байсолтанланы Алим эм башхала. Илмуда, маданиятда, спортда, къайда да халкъыбызны жетишимлери уллудула, ёхтемленирча адамларыбыз кёпдюле, алагъа къарайыкъ, эсде тутайыкъ, сабийлерибизни да алача болургъа юйретейик.