Сабийигиз Интернетден чыкъмай тура эсе…

Шёндюгю заманны сабийлери планшетсиз, телефонсуз жашау этер амал болмагъан сунадыла.  Жарсыугъа, виртуал дуния алагъа кертини алышындырып къойгъанды.  Гаджетлени хайырланыуда гитчелеге керек болгъан жорукъланы юсюнден биз  биология илмуланы доктору, профессор, РАО-ну академиги, Жыл сан физиология институтну директору Марьяна Безруких бла сёлешгенбиз.

Энчи юлгюледе

- Сабийле  виртуал дуниягъа берилгенлерине таматала бирде кеслери терсдиле. Гитче аланы ишлерине чырмамазча, анга планшетни тутдуруп къойгъанла асламдыла. Да сора ёсюп келгенчик  электрон илляулагъа бойсунуп къалмазча не этерге тийишлиди?

- Къыйын болмагъан жорукъланы толтурургъа. Гаджетни азыкъ ашагъанда бермезге. Аны ушакъ нёгерча хайырланмазгъа эмда оюнну бла китап окъууну аны бла алышындырмазгъа. Кесигизни энчи юлгюгюз уллу магъананы тутады.
Уллула юйюрде гаджетни къолдан кетермей айлана эселе, сабийле да тюз алай этерикдиле. Ата уяннганлай компьютерни жандыра эсе, ана уа эрттен ашха олтургъанлай, телефонну къолуна ала эсе, сабийле да кеслерин башха тюрлю жюрютюрюкдюле деп ышанмагъыз.

- Кюннге неда ыйыкъгъа аны къоркъуусуз хайырланырча ненча сагъат бёлюрге жарайды?

- Заманны  къаты чеклерге керекди. Башха-башха жыл санда бу жаны бла къаллай бир сагъат неда минут бёлюнюрге тийишлисине хар специалистни кесини оюму барды. Алай СанПиН-ни  нормативлери бардыла. Абаданнга суткагъа – тёрт сагъат, кезиуден кезиуге солуу минутла борчлу халдадыла. Школчулагъа бла мектепге жюрюмеген гитчечиклеге уа жорукъла андан да кючлюдюле («Магъаналыды» деген бёлюмге къарагъыз).

Андан сора да,  башха излемлеге да эс бурургъа керекди. Сабий, планшетни тобукъларында тутуп, гуппур болуп олтурмасын, жатып къараргъа да жарамайды. Ол терс олтуруп турса, осанкасы бузулады эмда кёзлеге уллу ауурлукъ жетеди.

Контрольда тутаргъа

- Сабийни экрандан айырырча анга андан да сейир затны кёргюзтюрге керекди. Баям, аллай ахшы сылтаугъа оюнла келиширле?

- Школгъа жюрюмегенчиклени  айтсакъ, алагъа  оюнланы хар тюрлюлери келишедиле: сенсорныйле, тилбургъучла, конструктор бла,  рольлагъа бёлюннгенле, жарыкъландырыу, жорукълагъа кёре ойналгъанла эм башхала. Хар жыл санда сабийге абаданла бла, тенгшилери бла ушакъла тюз хауача керекдиле. Китап окъуу, тышында айланыу, юй жумушла, спорт эмда бир затны къурашдырыу - бир сёз бла айтханда, байламлыкъда кюрешиу.

- Бир-бир абадан компаниялада аллай жорукъ барды: рестораннга, тюбешиуге келдиле,  телефонланы столну арасында бир жерге жыйып къоядыла – сагъат бла жарым заманны ичинде алагъа киши да тиймейди. Ол тёрени сабийле бла да хайырланыргъа онг боллукъмуду?

- Школда алай этген къауумла бардыла. Юйюрде неда тенгшилери бла ол тёрени тутарыкълары бла къаллыкълары уа аланы  ата-аналары ол къылыкъгъа юйретип тургъанларына бла къалгъанларына кёре боллукъду. Ол жорукъланы толтурууну акъыл-балыкъ бола тебирегенде излеу а эсепле келтирлик тюйюлдю.

- Гитчеле къайсы сайтлагъа киргенлерине къарагъанлай турургъа тийишли болур?

- Хау. Бусагъатда контроль этип турургъа амал берген тынгылы программала бардыла, аланы хайырланса бек ахшыды.  Ол ишни ачыкъмы огъесе жашырынмы этеригигиз а юйюрде къуралгъан байламлыкълагъа, сабий бла арагъызгъа кёре боллукъду. Сиз бир биригизге ачыкъ эсегиз, ёсюп келген жашчыкъ неда къызчыкъ информацияны сизден букъдурлукъ тюйюлдю, алай тюйюл эсе, эс бургъанлай турургъа тийишлиди. Аны бла бирге уа къаты чекле салыу система ишлемей къалыучусун унутмагъыз.

Оксана ФОМИНА,

«Комсомольская правда» газет.

Сакълыкъ

Акъылны айнытыу планшет оюнла къарап эсде тутуу къылыкъны, эслиликни ёсдюрюрге себепдиле. Ол а алай аны тийишлисича хайырланса болады.  Телефонлагъа, планшетлеге мардасыз къарап туруу а кёзлени, сырт сюекни тюзлюгюн бузады, гаджетлеге бойсуннган сабийле, къуралгъан тёредеча, бек аз тебедиле. Аш-азыкъ бла байламлы терс къылыкъла да жерлерин табадыла (интернетде роликге къарай булкачыкъ, конфет неда чипсы къапмасанг гюнях тюйюлмюдю).

Аны эсеби – семизлик. Анга жашау болумлагъа келишалмай къыйналыуну да къошаргъа керекди.  Андан сора да,  гаджетле бла асыры бек хайырланнган сабийлени  тил байлыкълары айнымайды, аланы асламысы адамла бла сёлешгенде, акъылларын толусунлай билдиралмай къыйналадыла деп белгилейдиле психологла бла неврологла.

Кесгин айтайыкъ

1. Сабийни гаджет бла тюбешиую не къадар кечирек болурча этерге кюрешигиз. Педиатрла гитчечикге эки жыл толгъунчу анга мобильниклени неда планшетлени кёргюзтмезге керекди дейдиле.

2. Акъылны айнытыу оюнланы сайлаугъа тынгылы эс буругъуз. Аннотациясын окъугъуз, специалистле бла кенгешигиз.

3. Гаджет бла оздургъан заманны чеклегиз.  Ол заманны сабий  кеси контрольда тутарча юйретигиз.

4. Сабийни къалай олтургъанына, экрандан узакълыгъына эм башха затлагъа эс бургъанлай туругъуз. Кёзлеге эм санлагъа хайырлы комплекс упражненияланы этерге тюзелтигиз.

5. Кесигиз юлгю болугъуз. Эсигизде тутугъуз,  сиз толусунлай Интернетде жашай  эсегиз, сабийигизде компьютерге бойсуннган къылыкъ къураллыкъды.

Магъаналыды!

Электрон илляула бла къаллай бир заманны оздурургъа болады:

1-чи класс – 10 минут;

2-чи - 4-чю классла – 15 минут;

4-чю – 7-чи классла – 20 минут;

7-чи – 9-чу классла – 25 минут;

10-чу – 11-чи классла – 20-30 минут.