Минги таугъа 83 жылда къалай чыгъаргъа боллукъду?

Жаппуланы Рамазан Минги тауда курортну къурагъан биринчи къурулушчуладан болгъанды. Алай Европаны эм бийик таууна уа кёп болмай чыкъгъанды – 83 жылы толгъанында. «Аргументы и факты» газетни корреспонденти Текеланы Исламгъа ол ёрлеуге къалай таукелленнгенини, туризмни айнытханда табийгъатны сакълауну амалларыны юсюнден айтханды.

Тау башына – битеу юйюрюбюз бла

- Эндиге дери таулагъа ёрлегенмисиз?

- Альпинизм неда таулагъа ёрлеу бла бусагъатха дери кюрешмегенме. Спортну бу тюрлюсю бла жангыз да бир байламлыгъым бар эди – Минги тауну башына биринчи чыкъгъан уланладан бири Жаппуланы Жаччини туудугъума. 1829 жылда Кавказда кючленнген линияны башчысы генерал Георгий Эммануэль Элбрусха экспедиция къурагъан эди, анга жолну белгилеген ючеуленни санында уа аппам да болгъанды.

- Таугъа бусагъатда ёрлерге уа не кёллендиргенди?

- Бир жыл мындан алгъа аны башына чыгъаргъа, ёрлеуюмю уа Приэльбрусье курортну биринчи къурагъан, анда жолланы ишлеп башлагъан, тау этекледе уруннган нёгерлериме атаргъа оюм келгенди. Башында аланы эсгерип дууа тутаргъа сюйгенме, бусагъатда ала барысы да ауушхандыла.

- Ахлуларыгъыз а бу оноуугъузгъа къалай къарагъандыла?

- Танышларым дурус кёргендиле. Жууукъларым а мени къоркъгъанларын билдиргендиле. Сабийле да, манга хата болур деп къоркъуп, жолгъа атланмазымы излей эдиле. Алай мен Элбрусха ёрлерге оноуумда къаты болгъанма, къарыуума базыннганма.

- Хазырланыу къаллай бир заманны алгъанды, къалай ётгенди?

- Хазырланыугъа бир жыл кетгенди. Жарау халда Минги тауну тийресинде кёп айланнганма. Мында хауагъа юйретген маршрутла бардыла: «Чегет башы», «Девичьи косы», Адыл суу аууз. Бир кюннге 12 километрге жууукъ жолну къыдырып тургъанма.

- Биргегизге тауну башына ким атланнганды?

- Жашым Адамей, ол биринчи класслы къутхарыучуду МЧС-ни регионда бёлюмюню бийик - тау отрядыны башчысыды, туудугъум Тутар – ючюнчю класслы къутхарыучу, «Чегет» канат-кресель жолда ишлейди. Биргебизге къызым Саният да болгъанды, ол да ючюнчю класслы къутхарыучу-медикди. Алай бла Элбрусха юйюрюбюз бла чыкъгъанбыз.

- 26 июльгъа сиз къауумугъуз бла Гара-Башы чыранда приютда акклиматизацияны ётгенсиз. Алай кюнню халы амандан, биринчи кереден тауну башына чыгъалмагъансыз. Хауа тюзелгинчиге дери сакъларгъа кёпмю тюшгенди?

- Чыраннга 24 июльда жетгенбиз. Пастуховну къаяларына (4700 м.) жарау халда чыгъа тургъанбыз. Алай ол кезиуде кюнню ахлы, керти да, аман эди. Синоптикле кюн 8 августну кечесинде 9  августха тюзелирин айтхандыла. 8 август-Альпинистни, 9 уа Къурулушчуну кюнлери болгъаны себепли тауну башына ол кюнледе чыгъаргъа келишгенбиз.

- Ёрлеуге къаллай бир заман кетгенди, тынчмы эди?

- Белгиленнгенича, кече сагъат ючде жолгъа атланнганбыз. Минги тауну башына эрттенликде онну жарымына жетгенбиз. Жолда тыйгъычлагъа тюбемегенбиз, халым иги эди, алай аз-маз солургъа уа тюшгенди.

Спартан болумлада

- Сиз ёрлеуню 1950-1960 жыллада Приэльбрусьеден союз магъаналы курорт къурагъан нёгерлеригизге - тау къурулушчулагъа атагъансыз. Хар не да къалай башланнганыны юсюнден айтсагъыз эди.

- Минги тауда ишле урушха дери да башланнган эдиле. Алай къазауат къурулушну тохтатханды. 1945 жылда Хорламдан сора къурулуш жангыдан бардырылгъанды.

- Сизге къаллай борчла салыннгандыла?

- Нёгерлерим бла жолланы ишлегенбиз, канат жолланы салыргъа жерлени хазырлагъанбыз.

- Биринчи къайсы объектле ишленнгендиле?

- Биринчи хайырланыугъа – 1963 жылда - «Чегет» канат-кресель жол берилгенди. 1967 жылда аны экинчи очереди хазыр болгъанды. 1969 жылда уа ПАРНАЯ кресель жол ишлеп башлагъанды. Ол кезиуде Азауда маятник канат жолну да ишлеп тебирегендиле. Битеу бу объектлени жаш тёлю отрядла ишлегенлери себепли, алагъа комсомол къурулушла дегендиле.

- Ишигизде эм къоркъуулу, къыйын да не болгъанды?

- Ахшы техника жокъну орунунда эди. Эскирген бульдозерле бла хайырланнганбыз. Кёп затны къолларыбыз бла этерге тюшгенди. Энчи графикле жарашдырылмагъандыла. Алай хар нени да не къадар этерк этерге керек болгъаны ючюн, дайым ашыкъдыргъандыла.

- Ол жыллада Минги тауда солургъа кимле келгендиле?

- Бусагъатдача, къыралны жер-жерлеринден туристле. Альпинизм бла таулагъа ёрлеу да иги айныгъандыла, ала бла кёпле кюрешгендиле. Совет альпинистле дунияда эм игилеге саналгъандыла. Урушха дери ишленнген «Шхельда», «Адыл-Суу», «Баксан», «Эльбрус» лагерьле ишлегендиле. Хау, ол заманда бусагъатдача сервис болмагъанды, спартан болумла эдиле. Алай ол регионнга къонакъла келирин тыймагъанды.

Агъачны кесмегиз, къурулушну  бардырмагъыз

- Курортну бусагъатдагъы болумуна къаллай багъа бичесиз?

- Аман тюйюлдю, алай тазалыкъ бла низам а азлыкъ этедиле.

- Инфраструктура объектле жетемидиле?

- Мен оюм этгенден, Минги тауну тийресинде энди къурулушну бардырыргъа кереклиси жокъду, анда объектле тамамдыла.

- Элбрусха келген туристле бла альпинистле бюджетге файда тюшюредиле. Алай аны осал жанлары да бардыла – тау этекледе кёп багуш жыйылады. Къалай сунасыз, курортну экология болумуна ким жууаплыды?

- «Приэльбрусье» миллет парк барды, ол аны борчуду. Хар ауузда болумгъа къараргъа, жерни хар кесегин кир-кипчикден тазаларгъа, багушну атарча орунла салыргъа, аны заманында чыгъарып атаргъа тийишлиди. Экологияны сакълау таугъа чыгъаргъа сюйген адамладан ахча тёлеуле бла чекленирге керек тюйюлдю.

- Курортну айнытыу бла бирге табийгъатны сакъларгъа уа  боллукъмуду?

- Аллай онг барды, табийгъатха сакъ кёзден къарап, жангы объеклени иги ойлап ишлесенг. Сёз ючюн, 20х20 - метрлик мекямны ишлерге неге керекди, аны ючюн агъачны кесе эсенг? Ол тюз тюйюлдю. Къурулушха терекле ёсмеген жерлени сайларгъа тийишлиди.

- Къыралны Правительствосуну Къабарты-Малкъарны эм башха регионлада солуу ючюн къоратылгъан ахчаны къайтарыуну юсюнден башламчылыгъына не дейсиз?

- Баям, аны къабыл кёпле кёрлюкдюле. Солугъанла республикабызны ариулугъун кёрюп къууаналлыкъдыла, жойгъан ахчаларыны жартысы къайтханы уа кёллерин бютюн кётюрлюкдю.

Басмагъа Кульчаланы Зульфия хазырлагъанды.
Поделиться: