БАСХАН СУУНУ ЖАГЪАСЫНДА

Бийни юй адамы ауушханыны хапары сау ауузгъа жайылып, кими атлы, кими жаяу болуп, аны арбазына узакъдан-кенгден, жууукъдан да жыйылдыла. Ол огъурлу, къыз сыфаты бузулмагъан бийчени алай кетгени жашау мардагъа сыйынмагъан чюйреликча, терсликча кёрюндю аны таныгъанлагъа.  Бийни энди жете келген эки жашы аталарындан арлакъда сюелип, мудах къарап турдула тёгерекге.

Андан арысында алагъа аналыкъ ынналары этип турду. Бийге юйдегили болургъа керегин жууукъладан, таматаладан жаланда бир бек эриннген болмаса, айтмагъан къалмагъанды ол заманны ичине. Бир жанындан, кёлю бармай, бирси жанындан, сабийлерини жюреклерин къыйнаргъа сюймей, насыбын кёмюп жашады.  Алай бла сау он жыл озгъанда, анасы:

– Мен акъ тауумдан ётюп барама. Сен да тынгылайса, бола келген жорукъдан кеси кесинги айырып. Юйге тиширыу керекди, – деп тохтады.

Бий, жукъ айтмай, чыгъып кетди. Андан бир тюрлю бир жууап алалмагъан къарт бийче, къонакъгъа келип тургъан экиге айланнган эгечине:

– Ий, Аллах ючюн, Алтынчач, бу жашха жагъасы, этеги да келиширча, бир тиширыуму къуругъанды? – деп, соргъанмы этди, тарыкъгъанмы – ангылагъан къыйынды.

– Да, кёз жилтини жанмаса жашны, кимге да не да айт. Андан не келсин? Былтыр бизге келгенинде, Сюйюншланы къызны кёргюзтюп кюрешдим, кёзюн кётюрюп къарамады.

– Мариямгъамы айтаса? Къачырмай турамыдыла?

– Жюрюгенле да къурумайдыла. Ол да турады олтуруп.

– Жазыуу болмай турады ансы, аныча келин а сюйгеними юйюне кирги эди.

– Алайды. Шакъманлада уа сизге жарарыкъ ким барды?

– Мариям дегенлей, ол Татаркъанны жашындан а хапар бармыды? Ол тилей эди деп эшитген эдим.

– Да,тилеген а этгенди. Къызны хау деп айтдыралмагъанды.  Муслийман жерлеге кетип, артха къайтмай къалгъанды дейдиле. Атасын-анасын да ары чакъыргъан хапары барды.

– Не дейдиле да?

– Арсардыла дейдиле. Малларын сатып да башлагъан эдиле бир чакъда. Энди аллай хапар да жюрюмейди.
– Муслийман жерин уа айтадыла сууаплылыгъын. Хо да, биз да мында Аллахны беш фарзын толтурургъа кюрешебиз. Тийишли этсин ансы.

– Ахшы, аман эсе да, кеси жерибизде турсакъ игиди, Балхан…

Ала алай хапар айта тургъанда, Бий, къарачай атын жюгенинден тутуп, суу боюнуна тюшюп бара эди. Кишиге ышанмагъанды аны тай заманындан бери да. Элия деп да кеси атагъанды. Анга да суу ичире, ташда олтуруп, черекде ойнагъан чабакъланы ёрге жюзерге кюрешгенлерине да сейир этип, къопса, жолну букъугъа алдырып фаэтон ёрге. Аны терезесинден къарап олтургъан къызны бети аз эслерча кёрюнсе да, къызылсуу жаулукъ къанаты уа, желде ойнай, кёз юсюнде къалды.

Сейир этди Бий ол ариу кюнде жылтырай баргъан ариу арбагъа. Эрттеден бери Нарсана таба, анда кёрюучю эди быллай уллу чархлы ариу арбаланы,  бармагъаны да эсине энди тюшюп, юсюн-башын къагъып, санларын женгил ала, тёшню ёрге атлады. Ол ингирде анасына:

– Тамбла Нарсанагъа барып, жууукъдан-тенгден бир хапар алып келейим, – деди.

– Хо, жаным, бар, нек бармайса. Даутагъа да менден бир саугъачыкъ элте бар. Къууаныр эсде тутханыма.

Даутаны атасы къарт бийчени туугъан  къарындашыды. Ала ол жанына кёчгенли тёрт-беш жыл бола болур. Эллин кёп къыйын салгъан бийни  бир бек жанына тийгендиле да, кёчгенди. Алай Къурманбийни жаны эли бла болгъанына ишексизди Балхан. Ол андан кетгенли да атламагъанды ата арбазына. Атлап да кимге атларыкъды, терезелерине къанга урулуп, арбазын ханс басып турса?

Бий, алай барса, хан къонакъча кёрюучюдюле ахлулары. Бу жол да алай болду. Тансыкъладыла, тёгерегине айландыла. Балхан жиберген гыранчаны къысып, Даута аллына сюелгенде кёрдю Бий аны ёсюп, уллу къыз болуп тургъанын.

– «Эгечден туугъан келсе, юйню багъанасы тепсейди», – дейдиле деп кирди Къурманбий арбазгъа.

Бий биледи ол нарт сёзню. «Эгечден туугъан келсе, юйню ара багъанасы къымылдар» деучюдюле. Тюзю алайды. Болсада  ана къарындашы чамчыды да, кеси сюйгенча тюрлендирип къойгъан къылыгъы барды нарт сёзлени окъуна.

Салашлашханда, Бийни къолун асыры къаты къысхандан, къызартып, сора:

– Ий,  аман сен а! – деп, кесине къысды Къурманбий.

Ана къарындашыны кёлю алай жарыкъ болгъанына бек къууанды Бий.

Хапар-таурух этгенден сора  экиси да гаралагъа барыргъа сюйдюле. Алайды. Бери келгенни, тенглешдирирге элтген кибик, ары тартмай къоймайды Къурманбий. «Айхай да, мындагъыла бла тенглешдирирча тюйюлдю бизни аууздагъыланы», – деп сагъыш этди Бий. Тёгереклери жасалып. Атлауучла бла тюшесе, этегинги, женгинги да суу этмей, быргъычыкъдан келген сууну ичип, адырынг болса, ары да алып къайтаса.  «Бизде да былай этерге керекди», – деп тюшдю аны эсине.

Билмей, сунмай тургъанлай, анда кёрдю къызылсуу къанатлы жаулукъну иесин. Ол, фаэтонундан тюшюп, гара таба айланнганда, жаннетледен чыкъгъан дууадакъ жюзген сунар эдинг, узун жыйрыгъы сюзюле, къымылдагъаны аз билине. Бийни, анга къарап, эси кетип тургъанын эследи да, кюлдю Къурманбий, аны бла эгечден туугъанны уялтып.

– Байчораны къызыды.  Акълима. Кърымда окъуп къайтханды, – деди. –  Эгечинг Даутаны устазыды, тыш къыраллы тиллеге юйретеди, – деп да къошду.

Сейир этди Бий – тиширыугъа неге керекди ары барып окъургъа деп.  Къыз, аланы къатларына жетип, кюн ахшы берди да,  кесини, келинни, Даутаны да саулукъларын сорду.  

– Эгечимден туугъанды. Аты Бийди, – деп танышдырды Къурманбий.

Артха келе:

–  Ёзденди, – деди ол. – Бийче болмагъанлыкъгъа уа, сыфаты, къылыгъы бла бийчелени бийчеси окъунады. Байчора кёп бийледен байды. Жылкъыларыны санын киши билмейди. Бахсан ауузунда, Къарачайда, Ногъайда да…

Базар кюнде болуучу чаришлеге барыр умуту жокъ эди Бийни, алай, къызны кёргени бла тынчлыгъы кетип, атын аны аллында махтау бла айтдырлыгъы келди.

Алай да болду. Анга хорлагъаны ючюн берилген жюз алтынны атдан ийилип, къызны къолуна тутдуруп, бурулуп къарамай кетди. Аны андан арысында Нарсанагъа ненча келгенини тасхасын жаланда арада жол биледи.

Къурманбий нёгер да табып, келечиге кеси барды. Унамады атасы. Экинчи да барды. Унамады.  Сора Бий кеси кюз артында киеу нёгерле бла барып, орайданы айта, Акълиманны алып келди. Байчора, биле болур эди къызыны элкъырдым халын, ызындан адам жибермеди, жарашыргъа да унамады.

Жангы юйюрге жашчыкъ къошулгъанда, къарт бийче анга Таубий атап, багъалы къызыл ташлы жюзюк кийдирди келинини бармагъына.  Онгсунмагъан эди алда ёзден болгъаны ючюн. Артда тюшюннгенди, къылыгъына хунерине къарай кетип, ол бош адам болмагъанына. Бютюнда кёп тиллени билгенин эшитгенде уа, эриди. Къонакъгъа келген Хадаужукъланы бийче бла аланы тиллеринде сёлешгенде, сейир этип къалгъан эди Балхан.

Бийге Швейцариядан келген жау-бишлакъ устаны айтханын кёчюрюп да сейирсиндирди Акълима къайынларын.  Бий да  ёхтем болду окъуулу бийчеси болгъанына.

Бийни алыкъа  къылыкълары тохташмагъан тамата жашлары, алда бёрюле болуп туруп, артда жууаш болдула. Энди кичи къарындашчыкъларын бирден бирге берип ойнайдыла.  Акълима аланы  француз тилге юйретеди.

Кёп бармай, бири архитекторгъа, бирси уа врачха окъургъа сюйюп, жашла экиси да Петербургга кетдиле. Туудукъларын алгъыш этип ашыргъан къарт бийче аланы къайтып кёрмеди. Кечеден тангнга, ауругъанын да киши билмей, жулдузча ёчюлюп къалды.

Жашла келе-кете турдула. Акълима тилеп, сау болсунла, бирде китапла да келтириучю эдиле. Бирин ишлерге Тифлисге ийдиле, бирин да – Бакугъа. Хар не да къуралып тургъанлай, кюнлени биринде таугъа кетген Бийни агъач басхыч бла кийирдиле арбазгъа. Ол къаядан кетгенин билгенде, киши тыялмай, алай жиляды Акълима. Къарауашларындан сора эс тапдырыр адамы да болмай, къыйналды.  

Элия уа къарт болгъан эди. Жылкъыгъа къошарча тюйюл, бирде баш жанында халжаргъа кирип, мудах сюелир эди, бирде къабырлагъа къарап кишнер эди. Кишини жибермей турду къатына. Жашаялмады ол, жанындан сюйген иесин тас этип.

– Элия нек эсе да аягъы  юсюне болмайды. Харам этмей, боюнун тартып къоярмы эдик? – деп киргенде Эдкъул, Акълима унамады.  

Бийни тамата жашлары экиси да бирге келдиле бир кюн. Ата юйлеринде эки-юч кюн тургъандан сора  сёзню ачыкъ салдыла.  Акълимагъа кет дедиле. Таубийге уа, атасындан къалгъан юлюш деп, беш бузоулу ийнек бёлдюле. Аланы да алларына этип, Акълиманы юйюне элтип кел деп, арбагъа олтуртуп, жумушчу  жашны биргесине жибердиле.

Къарачайгъа къайтыргъа уялып бара эди Акълима. Бир къабарты элге жетгенлей, ёгюзлени да къантарып, солургъа тохтадыла. Малла да отлай, ала да солуй тургъанлай, бир жашауу келген атлы жетди алайгъа. Салам берди, не айланнганларын сорду. Акълима аланы тилде сёлешгенинми жаратды, жарыкъ болду, кесине къонакъ этди жолоучуланы. Ол элни старшинасы Жанхот эди. Аны юй бичеси Даннёх бла кёп ушакъ этди  Акълима. Анда тохтаргъа деген оюмну да  ол айтды биринчи. Малланы жангыз ийнекден къалгъанын берип, эки отоулу юйчюк да алдыла.  Сора жашап турдула, урлукъ сала, мал тута.

Жарым патчахны оноуу бла къагъытчы керек болгъанда уа элде, аны чакъырды староста. Алай бла, жашы да ёсдю, кеси да аягъы  юсюне болду. Тыш адамласыз деген а болмады алагъа. Сейир тюйюлмюдю, ол халкъ кимни да кесине жууашдырып къояды. Бизде уа аллай къылыкъ жокъду. Ыспасы, даражасы да къайдан чыкъгъанына кёре барады ёмюр-ёмюрледе да.

Таубий, эсли жаш болгъандан сора,  сынаудан ётюп, Нальчикде реальный училищеде, ызы бла  Петербургда хирургга окъугъанды. Энди жашагъан элинден узакъ болмай Орус Бахсанда  ауругъанлагъа къарайды.

Кюнлени биринде къарындашларындан бири экинчисин алып келгенин айтадыла, сокъур чегиси атылып. Таубийни жарыкълыгъын кёрюп, сабырлыкъ алгъан эди жаны.  Ол кече алада къалып, экинчи кюн. къарындашыны къоркъуусузлугъун билип, юйюне алай кетгенди.

Акълима уа алагъа дау этгенден узакъды. Бийни бетин этмей, терс да къараялмаз. Тюшлеринде уа сюеледи Бахсан сууну жагъасында, атыны жюгенинден тутуп, къарамыйыкъ жаш. Ол а барады фаэтонда, аны терезесинден къарай. Атын айтып къычырайым дейди да, тили айланмайды. Къызылсуу жаулугъуну къанатлары уа кюрешедиле желде созула, дыгалас этип, озуп кетме деп.