ЖАНСЮЙЛАНЫ АЗРЕТ

Уруш къайда, къалай, не сылтау бла башланса да, бузукълуду. Аныча, ачыу, бушуу, белгисизлик, термилиу, жюрегинге сыйыналмагъан тансыкълыкъ келтирип, къыйнагъан зат жокъду. Аны биле тургъанлай да, дуния жаратылгъанлы: «Мен биринчи болургъа сюеме!» - деген жандауурсуз, огъурсуз итиниулю адамла кеслерине жол ишлейдиле. Алай бла къууанч да, жарсыу да, умут да, ёлюм да, насып да, ачыу да, жангызлыкъ да, биргелик да сыйыныргъа керекли жол тар этедиле да, кёп игиликлени таргъа тыядыла.

Жарсыугъа, хар къазауат аулагъында атылгъан окъ жангыз бир инсанны жыгъып къоймайды. Ол аны жууукъ-ахлусуна, сюйгенине, миллетине тиеди. Бизнича аз санлы халкъны уа хар урушда жоюлгъан уланы бирер къураллыкъ от жагъаны сууугъаныды. Ала дуниягъа келтирип къошарыкъ жылыу, жарыкълыкъ, насып, къууанч, ёксюз болуп, къачхы танглада саз булутлагъа къонуп, жарсый айланадыла. Ала ёсдюрлюк сабийле - чарсда, сюйгенлери уа жылыу излеген мудах юйлени терезелеринден арыгъан кёзлери бла къайтмазлыкъланы алларына къарайдыла.

- Тилеклеринг жарар эди…

- Ой, ол келлик жол жар эди!

Биргесине барсам эди...

Биргесине болсам эди...

Отдан-окъдан сакълар эдим.

Анга дууа такъгъан эдим.

Сакълар дууа такъгъан эдим...

Жансюйланы Азрет. Жаш. Ариу. Аты да алай. Азрет. «Азре-е-е-ет!» - деп, чакъырсанг, аяз къанатында ойнай, учуп баргъан кибик. Ол Оттайны юйюрюнде 1922 жылда туугъан эди. Жабелланы Къайсынны жашы Исхакъ бла антлы шуёхлукъ жюрютген Оттай Кёнделеннге да, аны къатында турургъа сюйюп, Кёкташдан кёчген эди деучюдюле. Оттай эки ауузда да намысы жюрюген, аты иги бла айтылгъан, огъурлу адам болгъанды. Жангы властьны келтирген игиликлерин кеси кёзю бла кёрюп,  сабийлерин да тюз ниетли болургъа юйретгенди. Бусагъатда келген жолларына, ызларына таш атып, анда терсликле, жангылыкъла болгъанларын кёзге тутуп, къара тамгъала излегенле кёпдюле. Алай Совет власть малкъар миллетге, башха аз адам санлы миллетлеге да кёп игилик келтиргенди - билим алдыргъанды, аланы дунияда адаму улу эндиге дери этген жетишимлеге кёзлерин ачдыргъанды. Ол жаны бла кимге да онг бергенди. Къара танымагъан къойчуну, малчыны жашы ишде, окъууда да кесин кёргюзтюрге, сынаргъа амал тапханды. Аны унутмайыкъ. Жангылычла да болгъандыла. Уллу ишни юсюнде хар кимни да итиниую бир болса да, анга баргъан жоллары уа энчи эдиле.

Азрет Оттайны кичи жашы эди. Ол, эл школда окъуп бошагъандан сора, Ленинград шахарда бийик политика школда лектор курсланы тауусханды. Ол заманда Азретге жаланда онсегиз жыл бола эди. Жаш эди, ариу, ачыкъ сёзлю, кесин кимге да сюйдюрген, саулай дуниягъа къучакъ керген, умутлу, къууанчлы, къанатлы...

Андан ары билимин ёсдюре, Азрет Жангы Петергофда Ворошилов атлы аскер-политика училищени курсанты болады. Ол 1940 жылда эди. Сюе эди ол Ленинградны. Мындан башланнган эди аны акъыл-балыкъ болууу, жашау жолу. Ким биледи, узакъ тау элден келген жашха бир кесек къыйын да болур эди жууугъунг-ахлунг болмагъан уллу шахарда жашау этген. Алай бизни таулу жашла аллай ууакъ затланы юслеринден сагъынмаучудула. Азрет да - алай. Ол мында кесине шуёх, нёгер да терк тапхан эди. Ол жарыкъ кёллю, таза ниетли жаш кимге да билеклик эте билгени аз заманчыкъгъа окъуна белгили болуп, нёгерлери аны сюйген эдиле.

Ворошилов атлы аскер-политика училищени курсантлары бла бирге къазауат жолла бла урушну  аллындан ахырына дери баргъан Вера Михайловна Фелисова - оруслу тиширыу (ол заманда аны тукъуму Царева эди) Азретни эгечи Шамсагъа, кёп жылла ётгенден сора, былай жаза эди: «Багъалы Шамса Оттаевна! Сиз манга: «Азретни таныймы эдигиз?» - деп сорасыз. Танымай а аллай ариу жашны! Ол къалай эсе да энчи эди башха курсантладан - кёзлери бла, къарамы бла, ёхтемлиги бла, жарыкълыгъы бла. Ол менден бир жылгъа тамата эди. Манга уа, мен аны таныгъанда, жаланда онжети жыл бола эди - ариу зат да, иги зат да кёзюме бегирек илиннген заман...»

Неда башха къагъытында: «Манга 1990 жылда сентябрьни 30-чу кюнюнде 67 жыл толлукъду. Мен Азретни кёрмегенли 50 жыл болду. Алай, мен аны кёрсем, не кёп халкъны ичинде болса да, танырыкъма...»

Тансыкълыгъым, аяз болуп,

Бара эди тюзню.

Эсгериуден топпа-толу

Келген жолум - кюзгю.

Къарайдыла, ийнакъ эте,

Ол мен сюйген кёзле...

Турадыла келе-кете

Сары жайла... кюзле.

Азрет, Ворошилов атлы аскер-политика училищени 2-чи батальонуну 8-чи ротасыны курсанты, 1941 жылны август айында нёгерлери бла фронтха кетеди.

Эртте кетген ананг тилек

Эталмады, жетип, тангда.

Тауда къалгъан эгечлеринг,

Къор-садагъа бола санга,

Къатлайдыла, санайдыла

Жюз-минг кере атынгы

Сары жолгъа къарайдыла,

Излей анда сыфатынгы.

Батальон, Гатчинада тохтап, душманны аллын тыяргъа керек эди. Хазырланып келген фашистле не кючлю эселе да, жаралары кюйдюре, тютюн эте тургъан жер а бизни Туугъан жерибиз эди, Ата журтубуз. Бютюнда Ленинград.

Ол уруш къазауатлада, хар бир къарыш жер ючюн къан тёгюлгенде, Азрет Елизаветино деген станцияда, Шпаньково, Борницы, Хюльгизи деген элледе болгъанды. Ол урушладан сора, архивде сакъланнган къагъытлада айтылгъаннга кёре, Азрет хапарсыз тас болгъанды.

Къагъытла не айтсала да, Азрет а сау эди. Душман бла кюрешни андан ары бардыргъанды. Аны ахлуларына аталгъан къагъытлары Кёнделеннге, Чегем ауузуна Кёк-Ташха да келе эдиле. Азрет, тасхачы взводну командири болуп, Эстониягъа дери жетгенди. Андан келген къагъытында 1944 жылны башында Азрет хорлам узакъ болмагъанын билдирип, ахлуларын-жууукъларын, саулай жамауатын да кёллендирип, жаза эди. Тёгерекде-тийреде аны ол къагъыты къолдан-къолгъа ётюп айланнганын кёпле эсгергендиле артда. Фронтдан келген къагъытха тюшген сёзню кючю алай уллу эди, сыйы да - бийик. Бютюнда бек аны жазгъан адам уруш аулакълада душман бла бетден-бетге сермешген заманда.

Бек ахыр къагъыт а Азретден кёчгюнчюлюкню аллында келгенди. Эгечи Акъыл бек къууана эди: ол анадан (аналары Кёнделенде биринки колоз председатель Гочаланы Адыхамны эгечи эди) эртте ёксюз къалгъан кичи къарындашчыгъын кеси ёсдюрген эди. Аны сау болгъаны тийрени, жууукъну-ахлуну, сау элни, аны таныгъанланы барыны да къууанчы эди.

Азретни эслеп эсинде болмаз эди аны, къонакъбайлыкъ эте келген болмаса, къонакъ бола да юйренмеген, кеси ауурлугъун, кеси къыйынлыгъын башханы инбашларына ата келмеген халкъына не бушуу кюнле келе тургъанларын. Ол билмей эди, жашлары Ата журт ючюн уруш эте тургъан кезиуде, миллетини къартлары, сабийлери, тиширыулары узакъ аулакълада къабыр бурууланы толтурлукъларын.

О дунияны къара бетин танытхан ачы жылла! Ачдан ёлген сабийлени къыйналгъанлары, алагъа гыржын бурху табалмагъан аналаны ачыулары, ёксюз юйлеге тюшюп, башха миллетледен адамла кеслерине жаш-къыз этип, тукъумларын, кеслерини, ата-аналарыны атларын унутхан сабийлени ажымлы къадарлары кюн жарыгъын жапхан жылла! Къазауатда жашларыбызны андан хапарлары жокъ эди. Хапар келгенде уа, элия ургъанлай болгъан эдиле. Азрет аладан бири эди.

Жансюйланы Азретни андан ары хапары юзюлгенди.  Аны аллына къарагъан къарындашы Дауут, эгечлери Радимхан, Бако, Акъыл, Шамса ахыр кюнлерине дери аны сау-эсен къайтырына ийнаныуларын тас этмей жашагъандыла, соруп, сурап, андан бир тюрлю бир юзюк хапарчыкъ окъуна билирге термилгендиле, аны аты бла къаргъаннгандыла. Акъылны бла Шамсаны: «Азрет алай сау келсин!» - деучюлери эсимдеди. Ала аны аллына къарап, анга къурманлыкъла асырап, кёз жашларын тауусхандыла.

Азретни андан ары къадары къалай болгъаны белгисизди.

Атанг, къарындашынг, сюйгенинг, сабийинг тас болгъанды деген хапар - ол дуния терсликлени барындан да ачыды. Алай умутну уа ёлтюрмейди.  Тас эсе, белгисиз эсе, ол бир жерде болмай амалы жокъду. 

Къалай болур белгисиз жашы,

Аны сакълап тургъанда ана?

Сюйюнчюлюк къайда ажашды?

Къайсы жолда таралды, къайда?

«Атам!» - деди, суратха къарай,

Атасындан тамата болгъан.

Ол атасын излейди алай,

Энтта къарап турады жолгъа.

«Жашым!» - деди кёзю кёрмеген,

Жылларына хорлатхан адам.

Сунады ол жашы ёлмеген,

Келлик сунады аны, баям.

«Къарындашым!» - деди эгечи,

Тилегинде сыйдамлап атын.

Эгеч сюймеклик - алай энчи,

Бир заманда къалмагъан батып!

«Жюрек тенгим!» - сары суратны

Сюйгенини сылайды къолу,

Тансыкълыгъы сыйынмай, атын

Айтады шош, жангызлыкъ -  жолу.

Жолгъа не кёпдю къарагъанла -

Анала, келинле, эгечле,

Сюйген къызла, ёксюз балала...

Къалгъандыла келликле кечге.

Сизни жолгъа къаратхан жанла -

Тюйюлдюле белгисиз ала -

Уруш жолда кюе эм жана,

Тохтамайын барып тургъанла.

Тохтамайды энтта къазауат.

Аулапды тёгерекни туман.

Сен белгисиз де, шо не да айт,

Сакълайды хар ийнанып тургъан.

Бюгюн да, аны биргесине окъуй тургъанлай, къаламларын ушкокга алышхан курсант нёгерлерини сау къалгъанлары жыл сайын Хорламны кюнюнде Ворошилов атлы аскер-политика училищеде тюбешиулерин ашыгъып сакълайдыла. Тюбегенде уа, сауланы, ёлгенлени да сагъынадыла. урушда, мамыр жыллада кетген нёгерлерини жууукъларындан-ахлуларындан хапар алгъанлай турадыла. Ызындан ариу сёз айтыр, эсгерир адамы болгъан жан дуниядан алай терк кетип къалмайды. Ма андан атагъанды кесини Ворошилов атлы аскер-политика училищени курсанларыны юсюнден жазгъан китапларындан бирине Вера Михайловна Фелисова «Бары да мени къарындашларымдыла» деп. Къайда эсе да белгисиз солдат болуп къалгъан Азретни да ол жюрегинде сакълайды, кёзлерин, жарыкълыгъын, ёхтемлигин эсинде тутады.

Энди ала - Оттайны уллу, ариу юйюрю - бары да биргедиле. Ол Анда, Аллахны аллында, белгисизле болмазла. Тырныауузну музейинде уа турады Азрет эгечи Шамсагъа къойгъан патефон, иесини жарыкълыгъын эсгерте.