КЪЫСХАДЫ НАСЫП ЁМЮРЮ

Къалын туман тюшюп, жерни къыйырындамы, ортасындамы турама, аны билген къыйынды. Алай атламымы акъырын этмейме. Не къадар бир барып турсам, аллай бир жууукъ боллукъ сунуп насыбыма атлайма. Оюм этерге уа къызгъанама заманымы. Артда, бар жумушларым озсала, сокъуранырмамы жашаууму былай, кёп затха жетишалмай оздургъаныма?

– Жетиширсе неге да, сюйсенг, – дейди бир ауаз сансыз, айтырын толу этерге къызгъаннганча. Сора, сокъуранып: –  Ёмюр деген тауну ары жанына ауаргъа не бек ашыкъсанг да, жашау сенден кючлюдю, кёп затха тёзеди адам, – деп къошады.

Таныгъанма ауазындан, ол аязды.

– Мен тёзаллыкъ тю-ю-йю-ю-л-ме! – деп къычырлыгъым келеди, алай ол не берликди?

– Тёзаллыкъса! – деп, кюлюп кетеди.

Билеме, жашауну кеси жорукълары бардыла: игилигинг иги бла къайтады бирде, кесинг да билмей тургъанлай. Аманлыгъынг да алай. Аллах берген насыбынг да болмайды ёмюрлюк. Бирде уа: «Былай къысха некди аны ёмюрю?» – деп, сейир этесе.

Ай булут артына букъгъан заманда кирген эдим аны арбазына, аны акъ юйюнгде ёмюрлеге къалырча.  Алай… аны сюйгенлени, мени сюймегенлени къаргъышлары уа тапхандыла экибизни да. Барама кесим жангыз жашау жоллада, нёгерими дунияла арасында ажашдырып.

– Аркъамдан тюшюрмей ёсдюргенме. Жашчыкъны бек сюйгендиле къызла, – деучю эди къайын къызым, кеси кесине ыразы бола. – Насыплы уа этмегендиле. Сени ненге бюсюрегенин билмейме, сабийлеге уа къууанады. Эртте этерин кеч этип…

Жюрегим къыйналып турду, ол алай айтханы сайын.  Къарындашы уа жарыкъ адам эди, андан бирде кюн жарыкъ, бирде ай жарыкъ тийгенлей, жарыучу эди юйюбюз, ол эшикден кирсе.

– Унутма, келин. Сен топуракъ болуп тюшгенсе къолума. Сенден къаллай табакъ, къошун боллугъу уа мени оноуумдады, – деучю эди къайын къызым. – Ёксюзсе да, жаным ауруйду ансы, айтырым а кёпдю, айтама десем…

Ыразы тюйюлдю манга нек эсе да. Баям, юйюне къарындашы бай келин  кийирмегени ючюн эте болур алай.

Анабыз а жумушакъ адам эди. Къайын анагъа бир да ушамагъан. Къызы эшикге чыкъгъанлай:

– Олтурчу, келин. Ол къыз келгинчи бир солу. Ашагъан да эт. Аллыбызгъа саласа, кесинг къабыб а кёрмейме, – деп тохтай эди. – Пенсия алгъанлыгъыма, ол къыйыным кирмеген затдан садакъа чыгъарыргъа сюймейме. Къатыды бу къыз, кюбюрюмде багъалы затланы сатаргъа къоймайды. Тюйме бар, бел бауум бар, алтын суу ичирилген. Атам келтирген эди Къумукъдан. Не деп барлыкъма ёлгенлерими алларына, аланы умутсуз этип турсам мында?

Къара булут да, акъ булут да бир кёкде айланнганларына, бири марал жауун болуп,  бири уа дунияны ырхыгъа алдырып, бир жерде жутулгъанларына сейир этеме.

– Мен былагъа келгенимде, талай ийнек сауа эдиле. Эрттенликде, тюшде, ингирде да. Ийнекле окъуна тюрленнгендиле, – деп хапар айта эди анабыз. – Ма ол тёшге чыгъып, тюшде аланы саууп, челеклерими кючден жетдириучю эдим юйге. Юч-тёрт къайтханым болгъанды. Жумушдан ким къачханды жаш заманында?

– Хау, сора  сени тоханагъа олтуртургъа келтирген эдиле бери. Бузма муну да. Ол заманда мен болсам, сеними алдырлыкъ эдим атама? Белине да жетмей, – деп, бюсюреусюз къарар эди къайын къызым.  – Тукъумну сыфатын бузуп олтураса. Атама ушасам, къадарым да башха болур эди.

Жарашыулу анабыз анга ёпкелемей эди. Ышарып къойгъан болмаса, зат айтмагъанды. Ол эшикге чыгъарны сакълап, бардырыр эди эрттеги хапарын:

– Урушха кетгенде, анасын осуят этип кетген эди манга. Атабыз да къазауатда эди да, анда анга тюберик сунуп, алай къууанып чыкъгъан эди юйден… Кёпюр къулагъында жыйылыу да этип, алай ашыргъан эдиле жашланы. Кими къайтды, кими къайтмады. Фашистле элге киргенде уа, бизни жаныбызда, чегетде, партизанла тургъандыла. Немислиле кюнлюм бетден атхандыла, бизникиле ма бу агъачдан – терезе таба узатады къолун. –  Ангыламай тургъанма биринчи окъ тауушну, былай бир зат чюуюлдегенча кёрюнюп. Сабийлени эшикге иерге къоркъуп турдукъ биринчи эки кюнде. Бютюнда, юйюрюне жарсып, таудан энип келген сюрюучю Жарахматны ёлтюргенлеринде. Артда кече бла таргъа къачхан эдик. Дорбунлада тургъанбыз ыйыкъ чакълы бирни. Анда уа сейирлик таууш эте эди атханлары. Артда къайтхан эдик, жанларыбызны къолубузгъа алып, ашар онг жокъ, жашар онг жокъ анда да.

Бир кюн полицай Чокалай келген эди эки фашист нёгери бла. Немислиле сунуп тургъанма, ала уа румынлыла кёре эдим, чыганлыла дегенча бир миллет. Келди да:

– Къызыл аскерчилени уясыды ма бу, – деди.

Жаш заманымда тилеп тургъанды, мен анга бармагъанымы нечик иги этген эдим. Бедишден, башха зат эталмасам да, кесими суугъа атар эдим, алай болса.

Нёгерлери тынгылап, ол да бир затла айтып, бизни къоркъутургъа кюрешгени болур эди ансы, хау, ала тауча билип тура эдиле, анга ушакъ нёгер болурча. Айтханын ангылагъанлары жокъ. Берген эди анабыз тапханын. Стол юсюнде хычин ичлени кёрюп, Чокалай:

– Фатимат, унута да башлагъанма хычинлеринги татыуун. Сыйламай иерик болмазса, – деп, кесин жарашдыргъанда:

– Татыуларын билирча не унутурча, сыйлагъан да этмеген эдим да, – дедим да, жазып бердим.

Ма ол ючюсю жыйырма хычин ашагъан болур эдиле алайда. Сабийле уа ундурукъ тюбюнден чыгъаргъа къоркъуп, аууз суулары келе. Ма бу къызгъа ол заманлада тогъуз-он жыл бола болур эди. Кезиулю хычинни алып, ары узатып, аланы туура этди да, сора Чокалай:

– Жигитле, ары нек кирип турасыз? Мен шуёхум Исмайылны сабийлерине аманлыкъмы этерикме? – деди.

Аны эшитгенден сора чыкъгъан эдиле бугъуп тургъан жерлеринден.

Фашистле берген кампетлеге уа тиймей кечеге дери тургъан эдиле, сабий болгъанлыкъгъа. Атабызгъа асырайбыз деп, ынналарына берип.  Бузулуп къаллыкъдыла деп ашатхан эди анабыз.

Жашындан къагъыт келмей тургъанын Чокалайдан кёрюп:

– Исмайылгъа алай жанынг ауруса, ол сени аллай сейирлик тенгинг болса, биргесине болур эдинг,  бу аман къарынларын тойдуралмай айланнганлагъа тагъылып турмай, – деди да, ариу, тынч атланнган Чокалайны, ол да босагъагъа жетгенлей, от этди да къойду анабыз.

– Да, Зулихат, кесинг билесе, бу бласт бизге этгенни. Алай жигит эсенг, анамы, атамы, жууукъну, ахлуну къагъанакъ сабийле, гым-гым къартла бла кулакга чыгъарып, Сибирьге ийгенде, зат атсанг эди уа ол оноуну чыгъаргъанлагъа, бюгюн манга шытыларынгы чачмай? Анда ачдан, сууукъдан ауушхан атамы, анамы, тамата къарындашларымы да дертлерин алмай а къоярыкъ тюйюлме, не этсем да, гыбышыладан.

Кёплени тутдургъан эди ол. Барын да ёлтюргендиле.  Кеси да душманла бла кетген эди. Германиягъа уа бармагъанды. Кёчгюнчюлюкде Къазахстанда тюбеп, танып, алай тутдургъандыла аны таулула.  

Сабийлени аталары да къайтхан эди, ауур жаралы болуп. Харип, арбазгъа атлап, анасын кёргенлей:

– Атабызны тапмадым, – дегени эсимдеди.

Къайдан табарыкъ эди, ол урушну ал кюнлеринде окъуна, Брест деп бир ахырзаман бар эди дейдиле, анда жоюлгъан эди сора? Туудукъла билгендиле хапарын артда, ары-бери жазып. Аллах кёреди, ыразыма барына да, ала да ыразы болсунла манга.

Ол кюнлеге тюшдю да кёчгюнчюлюк, эс тапхынчы чыкъды аталары ол ауур жолгъа. Андан къыркъылгъан сунама саулугъу. Керти да алай болур ансы, ары жетгенлей ауушхан эди экинчи кюн. Жолда къапчыкъ бла нартюхюбюз, бидон бла балыбыз урланнган эди да, бир бек жарсыгъан эди анга да, сабийлени къыйнайбыз деп. Биринчи къабыр болуп тюшгенди насыпсыз ол жерге. Анабызны да кёз жарыгъы ёчюлген эди, жашы ауушханлай. Бери къайтабыз деп бир бек къоркъуучу эди андан сора, ол жарлыны къабырын къоюп кетерге унамай. Бирге жатадыла анда, Аллах кенг этсин, жумушакъ этсин экисини да жатхан жерлерин. Не этериксе, къызым, тюзде, къаяда тууса да, ёлгенни жер алады. Бир кюн унутмагъанма аланы.  Беш ууахты намазымда атларын сагъына, тилек этгенлей жашайма. Къызгъа уа къёлкъалды этме, ауузу алайды ансы, харамлыгъы жокъду.

Къайын къызымы къадары сукъланырча тюйюл эди. Сабийи болмай, жашырыргъа кюрешсе да, бюгюн да сюйген адамыны юйюнден кеси чыгъып кетген эди, аны кишиге сукъландырмайма деп. Жангы юйюрлю, сабийли болгъандан сора да унутмагъанды аны киеу. Бирде, киши кёзюне кёргюзтмезге кюреше, арбазгъа къозу не тана уруп кетер эди, бирде, бир чакъгъа тохтатып, машинадан машок бла жюнле атар эди, ол тиширыула жюн бла къаты кюрешген заманда. Бишлагъын, жауун да тапдырып турлукъ эди, къарындашлары къоймайдыла ансы.

Жокъду анга дауум. Эсимден а кетмейди, къарындашын къыйнап жашагъаны. Гыржын этерге эринсе, сёлешир эди, жетдир деп. Ол да болжалгъа салмай чыгъар эди жолгъа.  Шахардан элге уа сагъатдан артыкъ жол.

Къайын анамдан сора мени киши эркелетмегенди ол юйде.

– Аудуруп, жаудуруп келиучю къарындашым тюрленнгенди. Аны этген а къарындашларындан бошасын! – деп къаргъагъанында къайын къызым, ангыламай тургъан эдим айтханын бир кесек заманны.

«Анабыз аны эшитмегени, кёрмегени нечик игиди», – деп келген эди ол кюн эсиме. Бек жаныма тийген эди. Ауруу къыйнап тургъан къарындашы саулугъу болгъандача жигит болмагъаны сейирмиди?  Ол ауушханда уа, ючюнчю кюн айтхан эди:

– Келин, сабийлени кийимлерин жыйып, ала бар. Энди бери келип этеригигиз жокъду, – деп. – Юйню къагъытларын да бирси къарындашыма бер. Ол этер оноуун.

Берген эдим, сабийлеге аманат этген аталарыны сёзюн учуз этип, юйню иелигин  автобусда окъуна манга бир кере билет алмагъан къайыныма. Кесим уялыучу эдим аны алай этгенине. Ол, ишлеген жериме келип: «Келин, ол юйге дауум жокъду деп бир къагъыт жаз», – деп тилей келгенинде да жазгъанма. Аны кёрюп, ишчи нёгерим, жашауу келген эр киши чыгъып кетген эди отоудан, келгенни таулулугъу ючюн уялып.

Сау болсунла, бар эдиле тукъумда алай жарамаз дегенле.

– Жашчыгъыны къолундан тутуп айланнганды, арбаз сайын кирип: «Мен кетсем да, сабийлени арбазда къоюгъуз. Тукъумдан ажашмасынла», – деп. Аны осуятын къалай бузарса? – дегенле да болгъандыла.

Аллахха шукур, аланы да сукъмагъанма ортагъа.

Андан бери кёп заман озгъанды. Аталарыны юйлерине кёзлери къарагъанлай турады сабийлени. Ол а оюлургъа жетгенди. Къабыргъаларын жылытхан, акълагъан, бояу этген болмаса, хазнамыды. Аны ишлеген адамны келмезине тюшюнюп, алгъын кюн, эрттенликде чыкъса, ашхамда батса да,  кюзгюгеча къарап, жарыкъ жандырыучу терезе кёзлени туман басханды.

Бир кере соргъандыла сабийле:

– Бизни ата юйюбюзден нек чыгъаргъан эдинг? – деп.

– Сиз ёсгенде, анагъыз къайынлары бла даулаш болуп айланнганды деп айтдырмаз ючюн. Тукъумугъуздан айырылмаз ючюн, – дегенме да, энди сормайдыла.

Баям, аталары бла мен башха магъана салгъанбыз ол айтыугъа.