«Жеринге сюймеклик бюгюнлюкде да бек магъаналы болгъаны себепли, аны теренирек кёргюзтюрюк болур эдим алгъыннгы чыгъармаларымы бусагъатда жазсам»

СССР-ни Жазыучуларыны союзуну келечиси,  белгили прозаик, журналист  Гадийланы Ибрагимни «Бекболатны хапарлары», «Дыфчы киеу», «Айтылмай къалгъан хапар», «Ёч» атлы чыгъармаланы, «Нарт уя» деген магъаналы романны авторунча таныйбыз. Гадий улу бир талай жыл Къабарты  - Малкъар къырал телевиденияны художестволу бёлюмюню баш редактору,  ызы бла уа «Эльбрус» китап басманы таматасы болуп тургъанды.

Чыгъармаларыны жигитлерини жашау болумлары уа халкъны къадары бла къаты байламлыкъда кёргюзтюлгени себепли ала бизге бютюн сейирдиле.  Авторну кесини да уллу жашау сынамы болгъаны ючюн ол жазгъанланы окъусанг, кёп затны юсюнден сагъышланаса. Алайды да, биз Ибрагим бла ушакъ этип, чыгъармачылыкъ бла байламлы бюгюннгю кёз къарамын билирге излегенбиз.

-Ибрагим, сени къаламны къолунга биринчи кере алып, оюмунгу  къагъытха тюшюрюрге не зат кёллендиргенди?

- Кёчгюнчюлюк тёлюден болгъаным себепли къазах школда окъугъанма. Сора ол заманда Москваны тийрелеринде уруш баргъан кезиуню юсюнден хапарлагъан «Къаргъа тамгъан къан» деген бир гитче китапчыкъ къолума тюшеди. Аны  окъуп бошагъанымлай, Алма – Атагъа бир бири ызларындан эки жаш аскерден къайтып келедиле – Элсюерланы Кёккёз бла Уммайланы Мухажир,  кёкюреклерин да аслам майдал жасап. Адамла уа аладан кёп хапар соргъанларын, батырланы жууапларын мен да эшитип, къулакъ салып турама. Была да, бусагъатда окъугъан китабымы жигитлерича, ётгюр сермешген болурла, деп сагъышланама.

Бир къауум замандан а башха жашха тюбеп, ачы хапарына тынгылайма. Ол билдиргеннге кёре,  аны атасы жолоучулукъда жоюлуп, кесин а ёксюзле юйюне алып кетгендиле. Бу затла барысы да  эсими бийлеп, акъылымда бишип турадыла. Бир талай оюмларымы дефтерге да тюшюреме. Алай бла артда «Сурат» деген биринчи хапарымы жазгъанма.

- Ол эсгериулеринге кёре, бир къауум замандан «Элсюер къуш» жомакъны къурагъанынгы да билебиз.

- Хау, тюз айтаса, иш алай болгъанды. Сексенинчи жылланы аллында бир къауум жазыучу Ара Комитетге малкъар, къабарты тилледе сабий журналла чыгъаргъа керекдиле деген тилек бла къагъыт жибергендиле. Ол къабыл кёрюлгенден сора 1982 жылда «Нюрню» биринчи номери хазырланып тебирейди. Аны баш редакторуна уа Гуртуланы Элдар тийишли кёрюледи. Алай бла жыйылабыз да, план къурайбыз. Анга кёре Гуртуланы Салих  назму жазады, Гуртуланы Элдар - сабий хапарчыкъ, мен а жомакъ къурайма.

Чыгъармамы къаллай сюжет ыз  бла элтейим дей тургъанымлай, Элсюерланы жашлары Кавказгъа келгенинде, мындагъы къушла къалай ариудула, тамашадыла, деп ёхтемленнгени эсиме тюшеди.  Сора Кёккёзню жигитими сыфатына (прообразына) алып,  жомакъны терк окъуна къагъытха тюшюреме. Магъанасы сабийлени сагъыш этерге, Ата журтларына кертичиле болургъа чакъыргъаны себепли ала аны бюгюн да сюйюп окъуй болурла деп ышанырыгъым келеди.

- Сени «Нарт уя» деген романынг жетмишинчи жыллада жазылып, халкъны къадарыны юсюнден хапарлайды. Аны жигитлери уа бюгюн да сейирдиле, тюз къатыбызда, биз хар кюнден тюбеген жууукъ- ахлуларыбызча кёрюнюп.

- Сау бол. Аны алайлыгъы, баям, бу романны сюжети да керти жашаудан алыннганы ючюн болур. Бир затха тюбемей, аны жюрегимден ётдюрмей жазмайма бир тизгиними да. Мен кётюрген тема окъуучулагъа сейир кёрюнюрмю, аланы жарсытырмы, деп сагъыш этмей болмайды чыгъармачылыкъ бла кюрешген адам.

Уруш заманда Хасаниядан аскерле бла бирге кёпле кетип къалгъандыла.  Аланы хапарларын эшитгенни уа жюреги инжилмей къалмаз. Мен да тынгылагъанма ол кишиле айтханнга. Сора анда тёрт – беш жашлары  аскерде къуллукъ этген Рахайланы, Холамханланы юйюрлерини жашауларыны юсюнден шартланы да тюрлендирип, романны бетлеринде баямлагъанма. Сёз ючюн, «Мазанны азербайджанлы жашы» деген башы да керти жашаудан алыннганды. Элде Къайгъырмазладан бир къарт киши болгъанды. Ол а жаралы азербайджанлы аскерчини немислиледен юйюнде букъдуруп, ашатып, саулугъуна бакъгъанды. Аны юсюнден хапарлайды «Нарт уяны» бу кесеги да.

Ол заманлада Тёппеланы Алим, аны тынгылы окъуп чыгъып,  ёхтемленип,  чыгъарманг кёп сюжет ызлыды, аслам батырланы сыфатлайды, анга «Нарт уяны уланлары» деп аталса да жарарыкъ эди дегени да эсимдеди.

-  «Къанатлыда жел улуйду» повестинги жазылгъаны да бир сейир шарт бла байламлыды. Аны сюжетине белгили киносценарист, профессор Алексей Каплер  бийик багъа бергенин  да билебиз.

- Алтмышынчы жыллада телевиденияда ишлей эдим. 1965 жылда уа отпускагъа барайым дей тургъанымлай, шуёхум Бетал Курашинов, кел, солууну къой да, андан эсе Москвада институтха кирейик, дейди. Экибиз да жаш болгъаныбыз себепли, терк окъуна жыйышабыз да, ВГИК – ге келебиз. Бетал киноведческийге береди къагъытларын, мен а – сценарныйге.  Экзаменде бир талай тема болады. Аладан бири -  «поездка – возвращение». Возвращение деген сёз акъылымы бийлейди, алай  не жазаргъа уа билмей, чыгъып кетеме. Тютюнле да алып, ВДНХ – да кёрмючге да къарай, сагъыш эте айланама. Сора атамы урушдан жазгъан къагъытчыгъы эсиме тюшеди. Анда ала Винница областьны фашистледен тазалап баргъанларыны юсюнден хапар билдирген эди. Аны бла кёлленип, сюжетге таулу киши украинлы солдатны журтун немислиледен тазалай тургъан кезиуде, ол аны юйюрюн ёз жерлеринден кёчюрюрге келгенин алама.  Аны  бир жолгъа жазып келип, комиссияны къолуна тутдурама. Каплерден къалгъанла ыразы боладыла, ол а къол салмайды. Бетал а, сынамны ётюп, мени сакълап тынгысызды.

Бираздан кабинетге кирип барама. Профессор а, бетиме къарап: «Ангылаймыса, сени жигитинг Крепак, бу сюжетде энтта да бир сёз неда андан ары бир тебиу болгъанлай, кесин уруп ёлтюрюрге кереклисин!?»- деп сорады. Мен да аны билип,  андан ары тепдирмей къойгъанма аны,  деп жууаплайма абызырамай. Андан сора айтады ишими бийик багъагъа тийишли болгъанын да.

Къайтханымдан сора Къайсын хапар сорады да, анга да кёргюзтеме жазгъанымы. Ол а быллай зат малкъар тилде да кёрюрге керекди дунияны, дейди.  Саулугъума къаратыргъа кетерге тюшеди да, хапарны орусча, тауча вариантларын  да ишимде къоюп кетеме. Къайтсам – бири да жокъ. Талай кюнден а КГБ – гъа чакъырып: «Знайте о чём писать, товарищ Гадиев!»  - деп жибередиле.

1966 жылда уа Бабаланы Ибрагим олтуртсала да, мени олтуртсунла деп, аны  «Шуёхлукъ» альманахда чыгъарып къояды. Артда кёчгюнчюлюкню юсюнден ачыкъ жазаргъа эркинлик болгъандан сора, бу чыгъарманы повесть этип басмалагъанма.

- Биринчи китапларынгы бюгюннгю кёз бла къарап жазар амалынг болса, алада не затны тюрлендирлик эдинг?

- «Нарт уяны» бир кесек теренирек этерик болур эдим. Сёз ючюн, анда бир къарт къатын уруш бошалгъан тийреледе къан ызланы бастырып айланнган сураты барды. Ол кесекни толуракъ этерге керек эди, тиширыуну жашауун, ич сезимлерин бегирек ачыкълап.  Сора «Хадисни жууабы» атлы хапарны да бираз тюрлендирлик эдим. Хадис бек сейир жигитди. Ол Ата журтун жаныча кёрген, бир затдан къоркъмагъан эрди. Аны ёз жерине къайтмай, Орта Азияда къалырын излейдиле. Ол а жаяу окъуна кетерикме жибермесегиз, аякъларым ашалып, тауусулсала, Кавказгъа къарап, жан аллыкъма, деп жууаплайды. Жеринге сюймеклик бюгюнлюкде да магъаналы тема болгъаны себепли аны  андан ары айнытырыкъ болур эдим бусагъатда жазсам.

- Адабиятчы Толгъурланы Зейтун литература кеси ёсген, айныгъан къадар алгъын белгиленнген ызларындан толусунлай чыгъып кеталмайды, ол керек да тюйюлдю, дейди. Сени оюмунг а къалайды?

- Тюз айтады Зейтун. Чыгъарма кеси жазылгъан кезиуню кёргюзтеди, ачыкълайды. Белгилисича, озгъан ёмюрле тарыхда къаладыла. Алай ол заманланы хауасы, жашау болумлары, халкъны  жюрек учунуулары адабиятда толу сакъланадыла. Сёз ючюн, Тёппеланы Алимни «Ташыуул» романында миллетни айныу жолун ачыкъ кёребиз, аны окъуй, тарых шартладан да хапарлы болабыз. Бюгюннгю адамгъа ол бек къыйматлы болгъаны сёзсюздю. Неда Зумакъулланы Танзиляны «Адамны журтуна, журтну адамгъа термилиую» атлы поэмасында  къаллай бир мудахлыкъ, инжилиу барды. Ол къайсыбызны да кёлюбюзге жетеди. Окъуучусун, озгъан болумлагъа тюшюндюрюп, алагъа кеси бла бирге жарсытып, келлик заманны жарыкълыгъына ийнандыралгъанындады авторну фахмусуну элпеги.

Белгиленнген ызланы унутмай, алагъа таянып, жангы амалла бла хайырлана билиу керекди хар чыгъармачылыкъ бла кюрешгеннге да.

- Жаланда тил бла адетле къаладыла энчилей, деп окъуйбуз «Дыфчы киеу» деген хапарынгда. Ол бюгюнлюкде бютюн  бек магъаналыды.

- Хау, тейри.  Тил, адет, къылыкъ болмаса,  миллет жокъду. Алагъа сыйынмагъан адамгъа таулу деп айталмазбыз. Былагъа келишмеген жигит адабиятда да жашарыкъ тюйюлдю, аны магъанасын кючлеген угъай, осал жанына бурлугъу себепли.

Лев Гумилёвну «Древние тюрки» деген китабыны ал сёзюнде тюркле бек эрттеден бери къуралгъанларын айтады,  алай аладан да алгъа башхалары жаратылгъандыла – чувашлыла бла малкъарлыла, деп да  къошады ол. Сора аллай буруннгулу культурабыз бла тилибизни сакъламасакъ, айып болмазмы да бизге?

- Бусагъатда уа  не бла кюрешесе?

- «Сёнгмез урлукъ» атлы уллу чыгъарманы жазгъанма. Ол «Минги- Тауда» басмаланнганды. Сора «Хапар журунла. Ышармышла» деп къысха чам хапарланы хазырлагъанма. Аланы эртте жазып башлагъан эдим. Ол заманда Гуртуланы Бертге бир къауумун кёргюзтгенимде, ол была аламатдыла, кюлдюргенден сора да, окъуучуну сагъыш да этдиредиле, дегени кёллендирген эди мени авторнуча. Бир къауум къалмукълу, къабартылы жазыучуланы чыгъармаларын малкъар тилге да кёчюреме.

- Сау бол, Ибрагим. Мындан ары да окъуучуларыбызны къууандырыргъа Аллах санга кюч- къарыу, ариу илхам, узакъ ёмюр да берсин.