Магъаданчыланы эмда альпинистлени жигитликлери ёмюрледе сакъланырыкъды

Жетмиш беш жыл мындан алгъа 1942 жылда 2 сентябрьде Огъары Бахсан элде, бюгюнлюкде   Тырныаууз шахар, жашагъанла  Уллу Кавказ таулада Бечо аууш бла ётгендиле.  Бу жигитлик тау магъаданчыланы шахарыны эмда бир заманда битеу къыралда да аты айтылгъан, республиканы промышленностуну мурдорун салгъан предприятияны – вольфрам-молибден комбинатны - тарыхларына ёмюрлеге киргенди.

Тау-байыкъландырыучу предприятияда ишлегенлени эмда аланы юйюрлерин къоркъуусуз жерге кёчюрюп 11 августда башлагъандыла, бу иш 23 кюнню баргъанды. Ол а Уллу Ата журт урушда хал къыйын болгъаны,  душман аскерле Шимал Кавказны бойсундурургъа уллу кюч салгъанлары бла байламлыды. Фашистле  тау жолланы къолгъа этерге баш магъана бергендиле. Ол а алагъа Закавказьеге жол ачарыкъ эди. Алай бла душманда Бахсан ауузгъа ёшюн ургъандыла.

Тырныауузну комбинаты уа 1940 жылда ачылып, энди тирелип башлагъан эди. Огъары бахсанчыланы барысы да анда ишлегендиле дерге да боллукъду. Душман аскерле жууукълаша башлагъанлары  бла эл, аны  бла бирге уа стратегиялы магъаналы магъаданны жарашдыргъан комбинат немислилени къолларына  тюшериклерине къоркъуу уллу болады.

1942 жылда август айда оборудованияны чыгъарып, предприятияны промышленный объектлерин чачдырыргъа оноу этиледи. Аны бла бирге уа комбинатда уруннганланы, аланы юйюрлерин да къоркъуусузлукъларын жалчытыргъа, жарашдырылгъан концентратны къутхарыргъа кереклиси ачыкъланады.     Жол а бир эди – Бечо аууш бла Сванетиягъа. Урушха дери   бу  жол бла жаланда сынаулу альпинистле  ёталгъандыла. Энди уа алайтын алгъын таулагъа ёрлемегенлени, сабийлени, тиширыуланы, къартланы, саусузланы чыгъарыргъа керек эди.

Къысха заманны ичинде маршрут къуралады: чыранла жарылгъан   жерледе отун кёпюрле саладыла, бузгъа темир чалдишле уруп, адамла таянырча баула тартадыла, бузда тапкала ишлейдиле. Солурча эки жер къуралады – шимал эм къыбыла. Ары палаткала, аш-суу, отунла элтедиле.

Маршрут Тегенекли элден башланнганды. Адамланы алайгъа арбалада, машиналада жетдиредиле. Бу къыйын жолда аланы  ашырыргъа сынаулу альпинистле Георгий Одноблюдов, Алексей Малеинов, Александр Сидоренко, Николай Моренец эм башхала чыгъадыла. Алагъа тау аууш бла минг бла жарымдан аслам адамны ашырыргъа керек эди.

Таугъа   къауумлагъа юлешинип, хар биринде да жюзюшер адам, ёрлерге оноулашадыла. Хазырланыу ишле бардырылгъанларына да къарамай, жол къыйын болгъанды, артыкъда уллайгъанла, сабийлери болгъан тиширыула апчыгъандыла.  Таматала сабийлени беллерине къысып неда къоюнларына алып, сыртларына тагъып къутхаргъандыла.

Къарыулары жетгенле уа биргелерине энтта  комбинатда жарашдырылгъан молибден концентратны да элтгендиле. Алагъа энишге къарасанг, башынг тёгерек айланырча бийиклеге ёрлерге, таш оюлууладан,  жарылыуладан толгъан чыранлада барыргъа керек эди.  Къоркъуусузлукъ жаны бла мадарла тамамланнганларыны,  башчылыкъ этгенлени жигитликлерини, хунерлерини, тюз оноула эте билгенлерини, байламлыкъла къуралгъанларыны хайырындан къауум бир тюрлю къоранчсыз жерине жетгенди. Эвакуациягъа тюшгенле  Зугдиди шахарда тохтагъандыла.

Бюгюнлюкде уа Бечо ауушда ол къыйын жыллада магъаданчыла этген жигитликге аталгъан эсгертме салыннганды. Анда альпинист къоюнуна гитче къызчыкъны къысып тургъанлай ишленнгенди. Суратны тюбюнде уа быллай сёзле бардыла: «1942 жылда бу ауушха альпинистле Сидоренко, Малеинов, Двалишвили, Кухтин, Моренец, Одноблюдов 230 сабийни чыгъарып, аланы фашист ёлетден   къутхаргъандыла».

Артда альпинистле Кавказны къоруулау сермешлеге къатышхандыла. Аладан бирлери 1943 жылда къышда Элбрусдан фашист аскерчиле орнатхан байракъланы кетерген эмда аланы орунларына Ата журтубузну къырал белгисин салгъан  къауумгъа да киргендиле.