Назмуларында ауур акъыллылыкъ да, тиширыу жумушакълыкъ да, поэзиягъа къуллукъ этиуню ачыкъ сёзлюгю да бирлешипдиле

Газетибизни бетлеринде атлары айтылгъан поэтлерибизни, жазыучуларыбызны, суратчыларыбызны, музыкачыларыбызны эм бирси атлары айтылгъан адамларыбызны эсгере-эсгере турабыз. Ол бизни барыбызны да тарыхыбызгъа, тилибизге, маданиятыбызгъа, адабиятыбызгъа къыйын салгъан инсанлагъа хурметибизни белгисиди.

Бу материал 1970-чи жыллада жазылгъанды. Аны шайырыбыз Зумакъулланы Танзиляны РСФСР-ни Къырал саугъасы берилген «Жюрек сёзюм» деген сайламала китабыны юсюнден Орусбийланы Фатима жазгъанды. Поэтессаны чыгъармачылыгъы андан бери жангы бийикликлеге чыкъгъанды, алай Фатиманы адабият оюму, ол жаны бла устача айтхан сёзю бюгюн да магъаналарын тас этмегендиле.

Зумакъулланы Танзиляны «Жюрек сёзюм» деген сайламала китабы «Современник» китап басмада чыкъгъанды. Бу китап авторну орус окъуучула бла биринчи тюбешгени тюйюлдю. Баям, поэтесса мында  адабиятла келген жолуна жангыдан эс бурургъа, этген ишине жашауу берген сынау кёзден къараргъа мурат этген болур. Ол себепден бу жаппа-жангы китапча, аны чыгъармачылыгъыны къанат къатдыргъанын туура этгенча кёрюннгенди.

Таулуланы кёлден жюрюген чыгъармаларында тиширыу жюрек сыры, нюзюрю тёрню алып болгъанды. Сюймеклик къызыуу тышына чыгъалмай, жюреклерин кюйдюре, къызла, тап, бир бирлерине окъуна айтып болсала да, кеслерин суууталмай, тура кетип, ол къызыулукъ, жюрек муратны чалдишден ычхыннганы жаланда жырлагъа салынып болгъанды. Аны да жыргъа бири – сарнап, бири да – тобукъларын тюе, ма алай тюшюрюп болгъандыла.

Ол заманнга дунияда жюрюген жашау терсликге къажау сюелирге амал жаланда жырны юсю бла табылып болгъанды, тиширыула жюрек къыйынлыкъларын халкъны ауузунда жюрюрюк жыргъа салгъандыла.  Андан башха онг жокъ эди алагъа. Ол амал а аланы жашау жюклерин женгил этгенди.

Зумакъулланы Танзиляны поэзияда жолу бек алгъа ма аллай жырладан башланады, башха дунияны ачы сууун татхан эгечлери ачыкъдан айталмай къалгъан жюрек сырланы туура этиуден. Ол тема аны жазгъанларыны баш темаларындан бириди.

Тынгылагъандыла мында кёз жашла,
Кёзледен чыкъмай жюрекледе уюп,
Тынгылай билгендиле таула, ташла
Ёмюрле хапарын жюрекледе жыйып…
Адамла, къаяла, юй тыпырла
Билгендиле мында тынгылай, тёзе,
Ол тынгылаудан туугъанмы болурла
Ёмюрде ёлмезлик нарт, акъылман сёзле?
Эгечлерим, сиз кечгинлик беригиз
Мен сизден ачыкъ болууум ючюн,
Жюрекледе кетген сёзлеригизни
Бир-бирде къозгъай турууум ючюн.

Ма аллай тынгылауну кесини чыгъармачылыкъ иши бла бузаргъа деп къадар Танзилягъа буюргъанды. Аны назмуларында ауур акъыллылыкъ да, тиширыу жумушакълыкъ да, поэзиягъа къуллукъ этиуню ачыкъ сёзлюгю да, бармакъларындан бал тамгъан тиширыуну жигерлиги да кеслерине жер табып тохтагъандыла. Назмусу аны кесича жолну ишлейди, тизгинлерини къучакъларына битеу дуния сыйыннганды, алгъын ауузларындан сёзлерин чыгъарыргъа болмай, тынгылап тургъан тиширыуланы бир эгечлери дуниягъа жюрегин кенг ачаргъа онг тапханды.

Таулуну юйюнде хар зат да кесини жеринде болады. Ол адетди. «Поэманы жаза туруп, ма ол тёрени эсде тутханма», - дейди Танзиля «Урушха къажау поэмасыны» ал сёзюнде. Ол былай башлайды чыгъармасын:

Бек тынч тюйюлдю хапарны
Кёз кёрмегенден жазаргъа.
Тюз сокъур адам тахтаны
Кюрешгенчады ачаргъа,

Алай мен айтыр хапарым –
Тюз тёрт мюйюшлю юй кибик.
Жокъду кёп айтып къатларым,
Окъуучум – ма ары кирлик:

Шагъырей ачылгъан эшик,
Агъач тапчан, къарт олтурлукъ,
Сабийчик жатхан хар бешик,
Ариу къуралгъан ундурукъ;

Жыйыгъычында накъыш кюбюр,-
Барын да эсинге сен сал!
Намыслы, огъурлу юйюр,
Бу малкъар юйюрдю – кир да къал!

Дуния жашауу Танзиляны назмусуна халкъны уллу сёзюню юсю бла киреди, жюрек сынауунда бишип. Аны чыгъармачылыкъ жолуна къарасанг, биринчи назмулары бла артда жазылгъанларыны орталарында магъана жаны бла башхалыкъла табаргъа къыйынды – ол биринчи башлагъанында окъуна адамны жашау жюгюн кесини жюрегинден ётдюргенди, ол а жюрек оту бла бирге назмула болуп къалгъанды. Поэзияны керти да уллу жолуна элтирик жаяу жолчукъну ма ол заманында окъуна табып къойгъан эди ол.

Танзиля къара танымаса, ол жырланы кёлден этип турлугъу сёзсюздю, - аны назму кеби да, илхамы да аллай бир къайнайдыла фахмуда. Бир - бирледе аны тизгинлери нарт сёзню орунуна жюрютюрюк кибик, аллай магъаналы да, тап да ишленедиле.

Боламыд да адамны артыкъ заты,
Заманы, къарыуу, атламы? – Угъай!
Тенгин сакъларгъа деп тохтатхан атын,
Заман артыкъданмы тохтатад? – Угъай!

Жангыз къабынын ач болгъаннга берген,
Аны ёз къарыны токъдан бёлмегенди,
Кече белинде бешикни эхчеген
Ол жукъусу жокъдан эхчемегенди…

Бу назмула къолну угъай, жюрекни ишлеуюдюле. Ала керти адамны не заманда да бола келген ышанын жангы заманны элия жарыгъына чыгъарып къойгъандыла: тиллери да, къурамлары да алайдыла бу чыгъармаланы.
Дунияны кёре да, ангылай да билгени, алагъа «жан» сала да билгени поэзияны бек бийиклерине чыгъаргъанды Танзиляны. Бир бирледе дуния халы бла аны жюрек сезими бир болуп окъуна къалгъан кибикди – аланы орталарында башхалыкъны неда айырмалыкълыкъны табаргъа къыйынды. «Таула» деген назмусунда былай айтады:

Барыны да кюзгюсюлле къаяла.
Къуш къанатларын жайып учханча,
Тау къызла урчукъну къаты бургъанча,
Бирлери аяусуз жюн тарагъанча,
Бирлери ийилип суудан алгъанча,

Жерчиле да жерни сюре тургъанча,
Къойчу къойланы отларгъа бургъанча,
Атлыла чаришде чабып баргъанча,
Устала ишлеп кёрмючге салгъанча,
Къая эринден ариу бичилип,
Быллай сейирле туралла кёрюнюп…

Зумакъулланы Танзилягъа табийгъат къуруда бир ариу кюнча кёрюнюп турмайды, анда огъурсузлукъну бла огъурлулукъну орталарында мюйюз тауушлу сермеши да, адам акъылыны бийиклеге учуу да жюрегинде, кёз туурасында боладыла.
… Билеме: жан ючюн жан берилгенин.
Бу будай сабаны юсюн жапхан къар
Будай ёсер ючюн кеси эригенин.
Эски кырдык да, тап, болса да арсар.
Жангы ёсер ючюн кеси эригенин…-
дейди назмучу. Аллай тизгинлени окъусанг, Танзиляны табийгъатны ангыларгъа болушхан бир билгичи болгъанча кёрюнеди – аллай бир энчи ышанлары барды аны фахмусуну. Ол кесича кёрген затына назму кийим кийдирип, дагъыда артха, дунияны кесине къайтарады – кёп сакълатмай. Ол а адамны къууанчы болады, поэзияны бийик учуу да. Ол тюрлю ишлеую бла поэтесса жюрек сезимин дуния болумлагъа тийишлиликде сынап кёреди. Ма аны себепли ол чыгъармаларында бушууну бла къууанчны, къыйынлыкъны бла жашаугъа ышаныуну бир бирлерин алышындыра барыулары, ол ишде уа игиликни, къыйын болса да, жолун ишлеую баш жерни алады. Ма олду аны назмуларын адамлыкъдан, жюрек кючден толтургъан. Ма аллайладыла Танзиляны назмуларыны асламысы.

Малкъар поэзияда жюрек сынауну дуниягъа былай ачыкъ болууу биринчи эсе да, алайды. Аны къалай ангыларгъа боллукъду? Фахмуну дунияны кёре билиую бла, заманны билиую бла, кесини жюрек сезимин билиую бла, кесини сезимини бла адамланы жюрек сезимлерини орталарында кёпюр ишлей билиую бла. Окъуучулагъа баргъан аллай жолну иги жаны да болады.

Танзиля ол иги жанын къолдан ычхындырмагъанладанды. Ол кесини поэзиясына багъаны адамгъа къаллай бир билеклик эталгъанына кёре бичеди жаланда, кесим деучюледен тюйюлдю; адамладан кёргенин, тапханын, алгъанын жюрек жылыуу бла къайтарады. Ма алай бла къуралады окъуучуну бла жазыучуну орталарында къаты байламлыкъ, бир бирге ышанмакълыкъ.

Аны поэзия дуниясы кёп тюрлюдю: мында жашау къыйынлыкъ бла бетден бетге тюбешиу да, насыпха жол ишлеу да, ачыкъ сюймеклик ючюн бир заманда жашау ачы къапдырыргъа боллугъун билиу да, жашаугъа терен кирирге сюймеклик да – бары да бардыла аны поэзиясында. Назмучуну жюрегинде хар ким эслеялмагъан ишле назму тизгинлеге кирип къаладыла, ала бир бирлерин анда танып тохтайдыла.

Сени къатынгда болама къагъанакъ
Дуниягъа жаппа-жангыдан туугъан,
Сени къатынгда болама къагъанакъ
Ашауу, жашауу къолунгда болгъан.

Поэтессаны нюзюрю былайды: жашау – жазыуду, жазыу – сюймекликди, сюймеклик – къыйналыуду. Бош бир зат да келмейди къолгъа. Ол нюзюр жангы да тюйюлдю:

Къыйнал, къыйнал, хар кимге да
Назмуларынг болур ючюн нёгер,-
деп жазгъанды онсегизинчи ёмюрде таджикли назмучу Зебунисса. Танзиля уа ма аллай тёрелеге кертичи бола келеди, ол тёрелени бютюнда бийикге кётюреди.

Къанатлы да кетед уясын къоюп,
Да, юзюлген таш да – къаясын къоюп,
Ана да кетеди баласын къоюп,
Бирде бала да – анасын къоюп,
Кетмеселе да дуниядан тоюп.
Сен а алма юлгю, юлгю аладан! –
Сен мени къоюп кетме дуниядан!..

Назмугъа оюмну эшилиуюн сюймеклик сёзлени болумуна ушатып Роберт Фрост былай жазгъанды: «…Уллу фахму бла жазылгъан назму къурала барыууна кёре кесин бютюн ачыкъ эте да барады, айтыллыкъ затны бек игиси энди келлигине окъуучу ийнанады, ол ийнаныууна уа окъуучу назмуну ахырында, уллу акъыл бла мудахлыкъ бла бирге уюгъанда тюбейди».

Зумакъулланы Танзиляны поэзиясыны жолу да ма ол ыз бла барады дерге боллукъбуз. Нек дегенде аны поэзиясы ётюрюкден, кёзбаудан, назмуну бузарыкъ затладан кериди. «Урушха къажау поэмасында» жюрек сезими, назмуларыны къанатлары болуп, алагъа кюч-къарыу бередиле, адамлыкъ ышанларын бийикге кётюредиле, авторну фахмусу уллу дуниягъа туурагъа чыгъады.

Поэманы баш жигити Аслижан, эрсиз къалып, ол заманны ауур жюгюн кесини имбашларында элтеди, аны бла ол келир заман ючюн жууаплы болгъанын ангылайды, аны жюгюн да кётюреди керти да адамыча. Тиширыу адетинде жашаугъа кертичи бола, ол кесини сюймеклик сезимин ариу тутады, жюрютеди, ол а жер башында тюзлюкге ийнанмакълыгъы эди, урушха налат бергени эди.

«Урушха къажау поэма» бизни бюгюннгю жашауубузгъа да айланыпды, ол ахшы муратларыбызгъа жораланады.

Окъуучум, иги сен бир сагъыш эт:
Урушда ёлгенни ма биргесине
Ёлген эсе уа Пушкинча поэт,
Туумагъанлайын жер юсюне.

Не уа сюйгени туруп келликча,
Ёлгенд деялмай, къарт болгъан къызгъа,
Тууар эди эсе уа Ленинча,
Дуниягъа айтыллыкъ ахшы жаш анга.

Урушну жигити ол Жерни сакълагъан адамды, нек дегенде бусагъат дунияда уруш дегенинг ол аламны отха алдырып къоярыкъ ишди. Ол себепденди назмучуну чамланыууну аллай кенглиги да.

Угъай, эркинлиги жокъду адамны,
Ёшюнню салып окъдан ауаргъа,
Керекди сакъларгъа мамырлыкъны
Битеу дунияда хар бир адамгъа, -
дейди поэмасыны ахырында Танзиля. Ала  тюйюлмюдюле саулай да адам улуну жарсыуу, къайгъырыуу да болургъа керек затла къайсы заманлада да.