«СЕНИ ЭСИМЕ ТЮШЮРЕ…»

Малкъар халкъны ёхтемлиги, кёп тюрлю фахмуну иеси – кинону, театрны, музыканы, адабиятны да устасы Къулийланы Борис дуниясын алышханды деген къуугъун хапар Беш да Тау Элни мудах этген эди.

Шургулу эди кече.

Терезе аллында сюелип, жюрегими тынчаймагъаны неден болгъанына сагъыш эте, саргъалгъан къайыннга къарайма. Аны чапыракълары акъырын бурула барып, жерге жумушакъ тюшедиле. Терек сарылыгъынданмы, тангны ата тургъанынданмы – къарангы эрип, тёгерек жарый барады. Билмедим, тамата шуёхум, сен дуниядан кетип, жулдузунг кюйюп, кёкден жерге тюшгенин, дуния да андан жарыгъанын, сёдегей тюшген къысха жауун, узун иничке миала таякъларын толгъан айны жарыгъында жылтырата, сенден хапар айта, санга жарсый, жерге ачый-ачый андан киргенин.

Сеничала аздыла. Сабыр ауазынг дуния азапларына жарсыйды. Жарсымай а, сен аланы жюз-минг кере кесинг сынагъанса сора А.С. Пушкинни «Гитче трагедияларында», Г. Фигейредону Эзопу бла бирге, О. Бодыковну «Къаракъум трагедиясында», М. Каримни «Ай тутулгъан кечесинде», Софоклну «Антигонасында», Шекспирни «Ромео бла Джульетасында», Еврипидни «Медеясында», Тёппеланы Алимни «Артутайында», дагъыда, ала кибик, кесинг салгъан юч жыйырмадан артыкъ спектакльде. Жюрегинг ачымаса, айырмаз эдинг аланы – дуния жаралары толу къадарланы, кёргюзтмез эдинг аланы сахнадан, башхала да, бар халкъ да, кёрюрча.

Китапларынгдан бири – «Сарыаякъ къазла».

– Романынгы баш жигити кесинг болурса?

– Хау. Кесимме… саулай мени тёлюм. Нёгерлерими асламы: «Сен муну мени юсюмден жазгъанса!» – дейдиле, сейир эте. Бизни юсюбюзденди ол.

Мудах сабийликни хапарын айтадыла сени жазыуларынг. Ач сабийликни. Сабийлени къартлагъа ушатып къойгъан ачы кезиуню. Атасы урушха кетип, анасы эрттенден ингирге дери ишде тюйюле, ыннасыны къолундан тутуп, сараякъ къазланы жанлары бла озуп баргъан къысхатон жашчыкъны юсюндендиле ала. Жашауу, ариу башланып, олсагъат къазауатха айланнган, алай барып турлукъ жашчыкъны юсюнден.

Домалайны – кючюгюню, аны анасыны юсюнден жомакъгъа тынгылай кетип, къалкъып къалгъан Азамат, аппасына къысылып жата эди. Аны тюшюнде, дынгыл ёзенни къалын кырдыгына батылып, эмилик жылкъы отлай эди. Кюмюш къонгуроулу къара ажир, жылкъыны бир жанында тохтап, кишней эди. Таусону уа тюшюнде эл къыйырында ырхы жетип келе эди…. Тамам ол кезиучюкде эшикле хыны къагъылып, юйге къызыл аскерчиле кирдиле. Кёчюрюрге келгенле. Кирдиле да, къабыргъада солдат суратланы кёрюп, жунчудула… Танг атаргъа кёп къалмагъан эди…

«Бара эди таулу халкъ, – деп жазаса сен, – тиширыуланы жарыкъ байрамында къара букъу чеге. Къара булутла да, тау башларындан айырылып, бушууларына батып баргъан халкъны ашырыргъа келгенча, ызындан къуууп келе эдиле… Мырзакъулну къара жамычысы, акъ къарда этеклери да кенгнге жайылып, жата эди – мухажирликни къара палах жолун суратлай …»

Артда уа, арбачы болуп, жетижыллыкъ жашчыкълай, жюз челек къуюп, бёчке толтуруп, суу ташыдынг чюгюндюр бахчалагъа, принч ёсген жерде сууда ишлединг. Аны ючюн санга жарым машок принч берген эдиле, он килограмм шекер да! Эсингдемиди аны къууанчы?

– Кёп кере, ач нёгерлерим бла бирге, чыпыннга минип, таякъ бла ток баргъан темир жиплени урсакъ, алада къонуп тургъан, мирзеуден тойгъан чыпчыкъла доп деп жерге тюше эдиле. Аланы жарып, аш орунларында будайны чыгъарып, жуууп, суу жагъада къурутуучу эдик. Будай къуругъунчу, чыпчыкъланы отха тутуп, биширип ашай эдик. Мирзеуню уа юйге келтириучю эдик. Ачлыкъ бек аман затды, ол бир кесекчикге да жибермеген къыйын сезимди, – деп ийнандыра эдинг, мудах кёзлеринг узакъгъа кетип.

– Суудан бек къоркъа эдим. Биз, таулу сабийле, жюзе билмей эдик… Сууну ары жанында будай сабан бар эди, тёгереги темир жип бла тартылып. Ол темир жипни тюбю бла гитче сабий неда бек арыкъ жашчыкъ ёталлыкъ эди… Ёлтюрюрге боллукъ эдиле. Жюрегим алай ура эди, аны, сабанны сакълагъан къалауурла угъай, битеу дуния эшитгенча кёрюне. Ёлюмден къоркъуу – ол намысынгы сындыргъан къоркъакълыкъ, мени бютюнда бек ачыта эди. Алай ачлыкъ андан къайда кючлю эди…

Замансыз эсли болдунг да, къадарынг «келепен къашыкълай: жалайса да – атанг ёледи, жаламайса да – ананг ёледи», – деген чекге жетип, жомакълы жашауунг узакъда къалды. Анда да ахшылыкъ миллет айырмагъаны болушду. Игиле болушдула. Гюрбежиге буруу этдирирге келген къарасакъал чыганлыны таныдынг да, къууандынг. Ол чыганлы бир сууукъ къыш кюн, озуп баргъанлай, сени бир ач кюнюнгде чыгъарып къара ётмек берген эди санга. Сау ёмюр, бир угъай, жюз ёмюр ётгенде да, эсингде къалды ол гыржынны ариу ийиси. Дунияда халаллыкъгъа жетген зат болмагъынын билип, андан къууандынг, анга экинчи тюбегенде. Не къыйынлыкъ кёрген эсенг да, жумушакъды сени ауазынг.

Толгъан ай, ол сен сагъыннган «кюн батхан бла кюн чыкъгъанны арасында шынтагыча тартылгъан жолда» баралмай, сен ажашырса деп къоркъа, кериуан жулдузланы араларында тохтагъанды. Ауазынг сабырды, сагъышлы, оюмлу, ёнюнг хапарынгы бютюнда магъаналы этеди.

– Бушуу, жарсыу да жан тазалайдыла, тёгерегинде адамланы сюерге, багъаларгъа юйретедиле, – дейсе, бир кесек сабыр болуп. – Атам бек сезимли адам эди. Жарсыргъа тюшсе, ол зат аны жюрегини теренине жетип къала эди. Атам аны бир заманда да букъдурургъа кюрешмегенди, жашап, сезип ётдюргенди. Биз кёп тюрлю жашау болумну юсюнден ушакъ этиучю эдик аны бла. Мен айтханча эт деп, атам бир заманда да болмагъанды манга къаты. Манга да, къарындашыма да. Адам кеси жангылычларында юйренеди, жашаугъа кёз къарамы да ол сынау алгъаннга кёре тюрленеди. Атам ол затны ангылай эди… Кёп иги адамгъа тюбегенме. Аны ючюн ыразыма къадарыма…

Уста ойнай эдинг къыл къобузда. Сен къурагъан музыка ариуду, алай… мудахлыгъы озуп. Сенича адамланы бирге ушатхан бир зат барды – жюрек таралыу. Сен аны сахнада, жырларынгда, музыкангда айтдынг.

Сабийлигингде сюргюнде чагъып тургъан эрик терекчикни кесип, андан къамчи сап ишлерге сюйген къыргъызлы кишини къамичиси, сени кисей кёлекчигинги жыртып, аркъангда къан тырмыла къойгъан эди. Алай, сен ачыгъанлыкъгъа, ол сен къоруулагъан эрик терекчик чакъгъанлай къалгъан эди. Шуёхунг Бабаланы Сулейман сени къыл къобузунгу ол эрик терекчикге ушата: «Аны ючюн да таралт къыл къобузунгу…» – деп тилеген эди сенден. Таралтып турдунг. Айланады ол таралыу къач боягъан къызыл, сары чапыракъланы араларында, сени ызынгдан термиле… жулдузлагъа, айгъа жеталмай. Кёзюнг-къашынг жарый, эсгересе:

– Къазийланы Билял деп, аллай къобузчу болуучу эди. Анам андан юйреннген эди согъаргъа. Ол къайда табаргъа боллугъун юйретип, алай алгъан эди къобузун да.

Анамы иги къобузу бар эди, къонгуроучукълары бла. Сюргюнде да болду, бери да къайтды… Артда аны кимге эсе да берип къойгъан эди… Тойлада ариу ойнаучу эди анам… – Кирпиклеринге мудахлыкъ къонуп, ёнюнг къалтырагъанда, тохтадынг. Бир кесекден, жангыдан жарый: – «Боряны тартыуун сокъ, сокъ», – деучю эди атам анама, – деп къошдунг, ышара.

Бир сабыр, бир мудах бола, тюрлене тургъан ауазынг эртте кетген ананга, атанга тансыкълыгъынгы букъдуралмайды. Къалай эшитдирейим аны къагъытда?! Сени бла ушагъым жанымы багъа, акъылымы бай эте, тынгылай эдим. Турур эдим санга тынгылап сау ёмюр.

– Хар салгъан оюнум эсимдеди. Ыразы болгъан, болмагъаным да болур. Аллымда ишим а кёпдю. Заманны такъырлыгъы жунчутады, кёз кёре эрип барады ол. Кёп жумушха жетишалмайма. Жарсыугъа, бир-бирде мен ол затха артыкъ жууаплы къарамайма, ансдан жоюп барама ёмюрюмю. Не этгин? Мен жаланда адамма. Жер адамы. Артистлени ойнагъанларына къарап, кесим да жиляйма, аланы да жилятама – жандауурлукъ фахмуну энчи бетиди.

«Бийик фахмулу, уллу адамланы жерлери келлик кюндеди. Ала да, этген ишлерича, ёмюрлюкдюле», – деп шыбырдайды терезени ары жанындан мудах къайын терек.

– Бизде фахмулу адамла бардыла, не заманда да болгъандыла. Тамата тёлю огъурлу эди, бети болгъан. Маммеланы Ибрагим, Къудайланы Маржан, Кючюкланы Магомет, Ахматланы Зейтун, Будайланы Ольга, Байзуллаланы Роза, Бапыналаны Зариф… не уллу сахнаны да жарытырыкъдыла. Фахмулу адамла кёпдюле театрда. Жашланы – жашла, къартланы къартла ойнарча онгубуз барды бизни. Аллахха шукур, ол жаны бла амалсыз тюйюлбюз…

Театрны юсюнден айтханда, кёзлеринг, сёзлеринг да жарыйдыла. Кёлкъалдынг а, кёп жылланы ичинде жыйылып тургъан кёлкъалдынг, кесин билдирмезге кюреше, терен бугъады. Хар не да сен сюйгенча болуп бармады, алай болургъа амалы да жокъ эди…

– Сомерсет Моэмни бир аламат повести барды, – дейсе. – Аны бир жигити: «Адам кеси жаратхан жерде жашаргъа керекди,– дейди. – Ёлген а – туугъан жеринде…»

Аллынгда сеничала жокъ эдиле, тёгерегингде да кишиге ушамадынг. Фахмулу адам эдинг, кёпню кёрген, кёпню сынагъан, бети, уяты, чыгъармачылыкъ жигитлиги, таукеллиги болгъан, махтаугъа алданмагъан, менсинмеген, жюрегини къуралыууна кёре кишини сатмагъан, кече билген. Бизни жашауубузну ариу этип турдунг. Сен салгъан оюнлагъа къарагъандан сора, сени жырларынга тынгылагъандан сора, биз башха болуп чыгъа эдик залдан, кёзлерибиз да, оюмларыбыз да – башха, ары кире тургъан заманларына ушамай. Ол зат ючюн сау бол.

Къысха ушакъларым а… юзюлмезле, жиберип да къоймазла… Жаннет ахлусу бол, тамата шуёхум, миллетими жарытхан, жилятхан да жарыкъ фахму!

…Жолунгу сен менден кенг салгъанса,

Жарама туз къуйгъанча этип.

Сен мени бек аман алдагъанса,

Ой, отдан да кёлек кийдирип!

Заман, желча, тохтамай барады,

Ёртени ёреме кюйдюре.

Жабалакъ шош жауады, жауады,

Ой, сени эсиме тюшюре… – деп, сени сёзлеринги айта, сени сезимлеринги къайтара, бу сен къоюп кетген жерде къыл къобузунг таралгъанлай турур.

Мусукаланы Сакинат
Поделиться: