Ата-бабаларыгъызны ёлюк къумларын къозгъамагъыз, ансы 37-чи жыл къайтып къалыргъа боллукъду

Тарыхны дерслери

Томскда жашагъан Денис Карагодин энкавэдэшникле барысы да малгъунла, репрессиягъа тюшгенле уа мёлекле болгъанларын ачыкълайма дегенди да, кесине тапсыз келген шартлагъа тюбегенди.

Ол узакъ 1937 жылда аны аппасын тутхан  энкавэдэшниклени атларын тохташдыргъанды. Алай архивлени къозгъап туруу аны эслеп эсинде болмагъан шартлагъа тюбетгенди эмда Россейни бир бирге къажау эки лагерьге бёлгенди. «Къанлы коммунякла»,  огъурсузлугъу бла  алагъа оздурмагъан  «Николашка патчах» жанлыла да биягъы демлешгендиле. «Комсомольская правданы» корреспонденти ол ишни жик жиги бла билирге кюрешгенди.

Кертиси  

1937 жылда 1 декабрьде НКВД-ны Томск шахар бёлюмюнде къуллукъ этгенле 56-жыллыкъ эллини –Степан Иванович Карагодинни – тутхандыла,  1938 жылда январьда уа  шпион-диверсия къауумну къурагъан адамныча эмда японлу тасханыча илишаннга салгъандыла. Жаланда 50-чи жыллада юйюрю анга реабилитация этилгенини юсюнден справка алгъанды. Анда уа «тутмакъда ёлгенди» деп жазылып эди.

Степан Ивановични туудугъу Денис Карагодин тинтиулени къалай бардыргъаныны юсюнден кесини сайтында дайым билдирип тургъанды. Аны бла бирге 2014 жылда ноябрьде ол россейли гражданствону кесинден кетертгенди, алай къыралдан а, нек эсе да, кетмегенди. Аны жаланда бир мураты болгъанды – Степан Карагодинни жойгъанланы барысын да ачыкъларгъа.

Реабилитацияны юсюнден справка бла Денис чекленирге сюймегенди. Анга шартла керек эдиле – ол следовательлени эмда аппасын илишаннга салгъанланы излегенди. Тапхан да этгенди. РФ-ни ФСБ-сыны  управлениясыны архиви анга аны ахлусуну иши бла байламлы болгъанланы атлары бла документлени копияларын  ийип тургъанды, ол санда Томскда тюрьмени таматасыны болушлукъчусу Николай Зыряновну, НКВД-ны Томск шахар бёлюмюню коменданты Сергей Денисовну эмда  инспектор Екатерина Носкованы. 

Ол письмодан сора сагъыш этерге керек болур эди ол ишледен бери кёп заман озгъаныны, жашауубуз эртте тюрленнгенини юсюнден да. Алай Денис Карагодинни ол акъылына келмегенди. Артда уа ол «мурдаргъа» санагъан Николай Зыряновну жууукъ адамындан письмо да келди. Ол тохтармы эдинг деп белги белген экинчи шарт эди. Юлия Зырянова аны юйюрюнде да болгъандыла репрессиягъа тюшгенле деп жазгъанды: «Анамы анасыны атасын да ма ол жыллада кимни эсе да тил этгенини хатасындан тутуп кетгендиле. Андан сора ол юйге къайтмагъанды. Аны 4 къызы къалгъанды, мени ыннам бек гитчелери болгъанды. Ма алай бла  бир юйюрде тутулгъанла, тутханла да болгъандыла…»

Сетьледе демлешиу

Былайда тохтаргъа, бираз эс жыяргъа да боллукъ эди. Алай, не медет, хапар сетьге тюшдю. Аны  жюзле, мингле бла саналгъан окъуучулары уа кеслерини оюмларын жазгъандыла. Аланы бир кесеги бла сизни шагъырейлендирирге сюебиз.

Иван Васильев:

- Алгъын заманлада башхаланы жойгъанла гунч болуп барадыла, алай аланы алышындыргъан къауум келеди. Тёгерегигизге тюрслеп къарачыгъыз, палачланы бла тилчилени эслемей къоярыкъ тюйюлсюз. Ала жаланда шёндюгю заманны сыфатын алып турадыла. Сюдле, тутаргъа, жояргъа деген оноула, лагерьле, сюргюнлюк алайлай къалгъандыла, палачла,тилбаракъла, садистле да, алгъынгылача, тобагъа къайтадыла, ётюрюк кёз жашла иедиле.

№2268:

- Францияда уа революцияны заманында кёп санда илишаннга салыннган аристократланы  туудукъларындан нек эсе да киши кечгинлик тилемейди. Андагъы халкъ жахил кёреме.

Виктор:

- Энди мен да аппамы акълагъа къуллукъ этерге унамагъаны ючюн илишаннга салып ёлтюрген колчаклы офицерни туудукъларын излепми башлайым? Акъланы туудукълары аланы ата-бабалары бир мёлекле суннгандыла. Ала хорласала эдиле, ВЧК-ны этгенлери бек жумушакъ кёрюнюр эдиле.

Кесини бедишин ачыкълау

Денис Карагодин аппасыны ёлюк букъусун кеси къозгъады, аны политика муратларына жетер ючюн хайырланыргъа кюрешди. Ма алай бошдан айтмайма, ол тинтиулерин кертини тохташдырыр ючюн башламагъанды деп алай сунама. «Кертиси» артыкъ ушагъыулу тюйюлдю.

«Японлу шпион» дегенни алып къарайыкъ. Бизде ол сёзлени кюлюмсюреп окъуйдула, 30-чу жыллада «тизгинлени тазалауну» болмачы сылтауларындан биринеча къарап. Алай а отузунчу жылланы ахырында японлу тасхачыла Францияда бла Польшада кёп санда ачыкъланнгандыла, болсада анга кюлюрге европалы интеллигенциядан кишини акъылына да келмейди.

Аны масхара этгенлени Маньчжурияны чегинде японлула бла кюн сайын сермешле баргъанларындан, эштада, хапарлары жокъду. Ала уа 1935 жылда башланнган эдиле. Андан сора да, ала Японияны Узакъ Востокда Граждан урушха къалай бла, не ниет бла къатышханыны юсюнден да билмейдиле.

Ма ол заманда къуралгъан эди резидентурну иги кесеги. Аны японлула артда «Оцу» планнга кёре Сибирьни къолгъа этер ючюн хайырланыргъа керек эдиле. Резентурлагъа Токуму-Кикан дегендиле. Артдаракъда уа японлу аскер миссиялача белгили болгъандыла. Ала совет властьха дерт тутханланы кеслерине тартхандыла. Степан Карагодин а, жашау шартларына кёре, алагъа бек тап келише эди.

ВКП (б)-ны члени Михайлов Иван Михайловични С.И.Карагодинни юсюнден письмосундан:

«1920 жыл. Волковканы ичи бла шахаргъа партизан отрядла келедиле. Карагодинни эгечини эрин ёлтюредиле, кесини да тонун бла атын сыйырадыла. Совет властьха къажау сюелирге ма ол да тамамлыкъ этерик эди. Ол заманда аны бла даулашларым эсимдедиле. Ол хар затны, хар кимни кёрюп болмагъанды. Аны ол огъурсузлугъу сабийлерине да кёчгенди.  22-чи жылда окъуна аны жашы манга: «Кёп да бармай барыгъызны да союп чыгъарбыз»,- деген эди».

1918 жылда  25-28 августда Степан Иванович эллилени «Будай ёсдюрюучюлени союзу» къурагъан экинчи съездлерине къатышханды. Ол Амур областьны Песчаноозерск элинде бардырылгъанды. 1918 жылда августну ахырында – сентябрьни башында Амур областьны Болжаллы толтуруучу комитети регионну большевиклерине къажау кюрешгенлеге къошулгъанды, андан сора японлу, америкалы, орус (акъла, къазакъла) эмда къытайлы аскерледен къуралгъан отрядны къауумунда японлу генерал-майор Ямаданы бла генерал-майор Юхараны башчылыкъларында  большевикле къолларында тутхан тийреге – Благовещенск шахаргъа- чабыууллукъгъа къатышханды.

ВКП (б)-ны члени Михайлов Иван Михайловични С.И.Карагодинни юсюнден письмосундан:

«Эрттенликде, 1918 жылда (Амурдагъы къазакъ аскерни атаманы И.М.Гамовну башчылыгъында эмда японлу аскерлени болушлукълары бла) Карагодин Степан Иванович къазакъланы десант отрядларыны къауумунда  Благовещенск шахаргъа Сахалин жанындан (Амур суудан десант кеме бла ётюп) чабыууллукъ этип, аны алыргъа кюрешеди. Аны къолгъа этгенден сора, вокзалда  большевиклени тутуугъа къатышады (битеу да 20 чакълы бир адам тутулгъан эди)».

Степан Карагодинни былай бедишге къалдырыргъа керекми эди?  Туудугъу аны сагъышын къалай этмегенди!

Ахыр сёзню орунуна

Къалай-алай болса да, битеу ачыкъланнган къужур шартлагъа да къарамай, балтада, сапда да барды терслик дерге боллукъду. Иш кёллю, акъыллы адамны  огъурсузландырыргъа керекми эди? Алай а большевиклени тутуугъа къатышхан элли да тюз тюйюл эди. Ол а тутулгъан большевиклеге повидло юлешип, жиберипми къойгъан эди? Угъай. Кимлени эсе да аталарын, эрлерин, къарындашларын жойдургъанды.

Ма аланы туудукълары Денис Карагодиннге дау этип башласала уа? Къалай боллукъду? Ол аны юсюнден сагъыш этгенмиди?  Угъай. Огъурсузлукъну андан ары барыууна себеплик этгенди, аны ахыры болмаз ючюн.

Ол заманланы унутсакъ иги болурму, ала къайтырларын сюймей эсек…

Юсюпланы Галина хазырлагъанды.
Поделиться: