Саулукъну сакъларгъа, игилендирирге да эм иги амал – тынч жарау этиу

Адамны эм уллу байлыгъы – аны саулугъуду. Бу оюмну тюзлюгю аз да ишеклик туудурмайды. Саулукъну сакълар ючюн, кёп тюрлю амалла бардыла. Алай аладан эм магъаналысы, хайырлысы да, баям, физкультурады. Анга шагъатлыкъгъа бизни ёмюрню, бурун цивилизацияланы да тёрелерин келтирирге боллукъду, хар миллетлени кеслерини энчи методикалары болгъанды. Аланы барысын да уа бир жорукъ бирикдиргенди – инсаннга ауруулагъа хорлатмазгъа, хомух, эринчек болмазгъа дайым къымылдаргъа, ишлерге керекди. Анга уа, бек биринчи, физкультура юйретеди.

Аны ючюн Совет Союзну ал жылларында окъуна властьла бу затлагъа аслам эс бургъандыла. Арт кезиуде уа спорт, халкъны саулугъун сакълау бла байламлы проблемала биягъы кеслерин эсгертгендиле. Аны ючюн властьла школлада физкультурадан дерслени бардырыугъа, халкъны саулай да физкультура бла кюреширге кёллендирирге мадарла этеди. Арбазлада тренажерла салынадыла, чабыу жолла ишленедиле, спорт комплексле кёп жерледе бардыла. Школлада уа бу дерслеге къаллай эс бурулгъанын, сабийлени юйретиу не халда болгъанын билир ючюн, биз Хасанияны сегизинчи номерли школунда фикультурадан устаз Бёзюланы Хаджини жашы Альберт бла ушакъ этгенбиз.

- Альберт, бек алгъа школугъузну юсюнден айтсанг эди, хапарлагъа кёре, аны тарыхы байды.

- Мен кесим да бу школну тауусхан эдим. Бюгюнлюкде анда Хасаниядан, Акъ-Суудан, Нальчикден да сабийле окъуйдула. Ол эски школду, уруш заманлада аны мекямында госпиталь болуп тургъанды, жаралыланы бакъгъандыла. Школ кеси санаторный районда орналыпды. Чечен кампания болгъан заманда кёп чеченли сабий мында билим алып кетгендиле. Бусагъатда бери республикадан тышында, къазауат баргъан жерледен Сириядан бла Украинадан кёп гитче жюрюйдюле.

- Физкультурадан устазла кёбюсюнде школгъа спортда кюрешгенден сора келедиле. Сен бери жолунг а къалай болгъанды?

- Жаш заманымда грек-рим тутушуу бла кюрешип тургъанма. Тренерим Тикаланы Махти (Аллах жаннетли этсин) эди, ол кеси заманында СССР-ни чемпиону болгъанды. Алай бу жаны бла артыкъ бийик кёрюмдюлеге жеталмагъанма. Болсада, жарау эте, спортну сюйгенме. Аны жаратып, школну бошагъанлай, Къабарты-Малкъар къырал университетни Спорт факультетине киргенме. Диплом алып бир-эки жылдан сора кесим да школгъа устаз болуп къайтханма, сабийлени юйретгенли быйыл ючюнчю жыл болады.

Кесими физкультурадан Мечиланы Хаким юйретгенди. Ол бизни бла иги кюрешгенди, баскетбол ойнаргъа юйретгенди. Биз, артда баскетболдан профессионал школланы келечилери бла эрише, саугъа жерлеге да чыгъа тургъанбыз.
        Бусагъатда уа Хасанияны «Жулдуз» командасыны санында футбол ойнайма. Нальчикни чемпионатында биринчи дивизиондабыз, мында алчы жерни алып турабыз. Жарау тренерле Шунгарланы Хусей бла Ажоланы Ахмет этдиредиле.

- Альберт, спортну сюйген ол бирди, сабийле бла ишлеген а башхады. Ишинги сюйгенинг кёрюнеди, алай а къыйынмыды гитчелени юйретген?

- Хар ишни да къыйын, тынч да жанлары барды. Сабийле бла ишлеген, хау, къыйынды, алай аны бла бирге уа бек да сейирди. Хар бала бла бир тил таба билирге керекди. Уллу болсун, гитче болсун, кимни да бир затны зор бла этдирген тюз тюйюлдю. Аны ючюн сабий физкультраны кереклисин, игилигин ангылап, аны бла кюреширге сюерча этерге тийишлиди.

- Жыл санларына кёре, окъуучуланы юйретиуню амаллары башха болурла?

- Алгъа гитчечилени юйретгенме, бусагъатда уа 5-11-чи класслагъа жюрюгенлени. Жыл санына кёре уа, керти да, башхалыкъла бардыла. Гитчелени нерва системалары теркирек ишлейди, ала бла бек сейирди: упражненияланы, нени да кюч бла этдирир кереклиси жокъду, жангыз да аалын энергияларын тюз жанына иерге керекди. Абаданыракъла уа бир кесек эринчегирекдиле, алагъа бираз къатыракъ болургъа тийишлиди.

- Хар сабийни къарыуу, саулугъу бирча тюйюлдю. Алагъа нормативлени бердиргенде ол затлагъа къараймысыз?

- Хау. Бу нормативле орта саулугъу болгъан сабийлеге деп жарашдырылгъандыла. Алай сабий ауруй эсе неда бир-бир упраженияланы этерге кючю жетмей эсе, аны бла башха тюрлю ишлейбиз. Быллай болумлада аны неси ауругъанына кёре багъыу физкультура хайырланылады. Баш жорукъ бизде да – хата келтирме.

- Былайда эсиме бир соруу келди: Сириядан, Украинадан да сабийле бардыла дединг. Ала мындагъы жашчыкъла, къызчыкъла бла келишаламыдыла, ол къыйын жерледен келип, бизде бираз эс жыяламыдыла?

- Мен эслегенден, сабийге огъурлу кёзден къарасанг, аны кёлю жарыйды. Сора, сабий кесине нёгер тапса, ойнап башлайды, къайгъыларын унутады. Юйлерине тансыкъ бола да болурла, алай мында жангы шуёхлары бла ойнап-кюлюп айланадыла.

- Альберт, сабийлени юслеринден айтханда, кесими гитче заманым эсге келеди. Биз арбазда ойнап, ата-аналарыбыз юйге кючден жыя эдиле. Шёндю уа, къарайма да, гитчеле компьютерлеге, планшетлеге жабышып, таматала аланы орамгъа тартып да чыгъаралмайдыла. Техника айныу ол игиди, алай ол инсанны сабийлигин алып къояды, деп келеди кёлюме.

- Алайды, бизни заманыбызда бу къадар зат жокъ эди, кеси кесибизни кечиндире эдик, тюрлю-тюрлю оюнла къурай. Бусагъатда уа школда окъуна ала телефонладан айырылалмайдыла. Интеллектуал жаны бла ала акъыллыракъ да болурла, алай Интернетде кёп керексиз информация да барды. Алай бу къылыкъ кёбюсюнде абаданыракълада барды, гитчеле уа, физиология энчиликлерине кёре, къымылдаргъа, ойнаргъа сюедиле. Алай, мен айтырыгъым, саулукъларына тышында ойнай, тебе турсала хайырлыды.

- Кёп жерледе ата-анала баларын физкультура, музыка, рисование, труд дегенча предметлеге иймезге окъуна сюедиле. Сизде аллайла бармыдыла, сора алай этиу тюзмюдю?

- Бизни школда аллай зат барды деп эшитмегенме. Алай быллай предметлеге неге керекдиле дегенле уа, хау, тюбегенме. Физкультураны юсюнден энчи айтханда, аны ыйыкъгъа экини орунуна юч кере бардырыргъа дейдиле. Сабийле тёрт-беш дерсни парта аллында бир халда олтургъанлай турадыла, ол а артыкъ иги тюйюлдю. Физкультура уа алагъа санларын къымылдатыргъа, нерва систмаларын тынчайтыргъа керекди. Аны бек биринчи мураты сабийлени сакулукъларын сакъларгъады.
Дагъыда, экинчи жылдан ГТО-ну (Урунуугъа эм къорууланыугъа хазырма) нормативлерин борчлу халда бердирирге дейдиле. Аны мураты, бек алгъа, физкультура эм спорт бла кюреширге кёллендириудю. Аны кесини сылтаулары бардыла, бек биринчи уа, ол адамларыбызгъа керекди. Бу проект жашауда аны башлагъанла умут этгенча толтурулса, бек иги боллукъду. Аны алтын майдалгъа берген окъуучулагъа уа ала вузгъа киргенде балла къошуллукъдула. Ол саулай халкъны да саулугъун игилендирирге болушурукъду.

- Физкультура саулукъгъа игиди, спорт а заран келтирирге болады дейдиле, алаймыды?

- Ол керти оюмду. Спортда саулукъгъа чып да аслам тюшеди, сора профессионал спортчу жарауларын бошаса, къыйналгъан этеди. Аны чархыны битеу системалары башха тюрлю ишлейдиле, аны ючюн ол акъырын-акъырын жарауларын азайта барыргъа керекди. Физкультураны хайырлылыгъы уа уллуду. Бек къыйын ауругъан адамла, сёз ючюн, ДЦП-лары болгъанлагъа, ол угъай тёшекден къобалмагъанлагъа окъуна къымылдау керекди.

- Альберт, ушагъыбызны ахырында сабийлеге, абаданлагъа да юйретирик затыгъыз болур.

- Хар инсан да къайсы жыл санда да саулугъун сакълар ючюн, кюннге эки сагъатны физический жаны бла ишлерге керекди. Жаяу да жюрюсюн, физкультурадан дерследе болгъан упражненияланы этсин, жюзсюн. Бусагъатда къалайды: адам ишден арып келди, жатды, жукълады. Алай кюннге, бир да болмаса, эрттенликде жарым сагъат гимнастикагъа табыллыкъды. Упражненияла къанны барыуун игилендиредиле эмда адамны чархын уятып, кюннге хазырлайдыла. Алай бир затны унутургъа жарамайды: аланы этиу сизге хычыуун кёрюнюрге керекдиле, аланы мардадан оздуруп, битеу къарыуугъузну къоратып, арып этгенден хайыр боллукъ тюйюлдю.