Ушакъны Хабибуллахланы Зульфия бардыргъанды.Жайда жарсыргъа тюшмезча

Жай жууукълашханы, жемишле бише башлагъаны бла ууланып ауругъанланы саны да ёседи. Алай чеги инфекциядан сакъланыр ючюн къыйын болмагъан жорукъланы тутаргъа керекди. Аланы юслеринден ушакъны врач-инфекционист Кульчаланы Залина бла бардыргъанбыз.

- Бек алгъа, ууланыуну къайсы тюрлюлери аслам тюбегенлерин, ашдан ууланыу бла чеги инфекция бир  огъесе башха-башха аурууларымыдыла айтсанг эди.

- Чеги инфекция бла ашдан ууланыу бир бирлери бла къысха  байламлыдыла.  Экисинде да адамны къусарыгъы келеди, къарыны аурутады, ётеди. Инфекцияны сылтауу инсанны чархына вирусла неда бактерияла киргенлери бла байламлыды, асламысында сальмонеллез (заранлы микроорганизмле этде неда гаккылада боладыла), дизентерия (бактерияла сууда, сютде чыгъыучудула), ротавирус тюбейдиле. Была барысы да ауругъан адамдан да жугъаргъа боллукъдула. Аш-азыкъ эритиу системагъа тюшген хаталы бактерияла адамны чархын уулап башлайдыла, ичинде сууну къалдырмайдыла. Аны уа бютюнда къыйын гитче сабийле кётюредиле.

Азыкъдан ууланыргъа уа кереклисича сакъланмагъан (сёз ючюн, холодильникде) неда хайырланыугъа божаллары тауусулгъан продукталаны, тынгылы жууулмагъан жемишлени бла кёгетлени ашагъанда боллукъду. Аллай азыкъда саулукъгъа къоркъуулу токсинлени чыгъаргъан бактерияла жайыладыла.

- Аланы башхалыкълары уа бармыды?

- Аланы экисинде да алгъа, айтханымча, аш-азыкъ эритген системаны ишлеую бузулады, аш орун бла чегиле аурутадыла. Адамны чархында суу азайгъаны ючюн нерва, жюрек-тамыр системалагъа да заран жетерге болады: саусузну башы айланады, санлары къарыусуз этедиле, давлениясы тюрленеди. Башхалыкъланы юслеринден айтханда, ротавирус инфекцияны инкубация кезиую 14 кюннге дери созулады. Ол болжалны ичинде ауругъан саусуз къарыуу бир затха жетмей къыйналады. Бактерияла асламысында чегиледе жайыладыла, адамны температурасы 40  градусха дери жетеди.

Адам аш-азыкъдан  ууланнганыны шартлары уа, кёпге созулмай, талай сагъатдан баям боладыла. Бактерияла аш орунда бла чегилени баш бёлюмлеринде орналадыла. Ауругъанны температурасы ал кезиуледе 39 градусха дери кётюрюледи. Ашдан ууланнган адам 1-3 кюн аурургъа боллукъду, инфекциядан а 10 кюнден аслам заманны къыйналырыкъды. Саусузну халы осалгъа кетип бара эсе, врачны болушлугъун излерге тийишлиди.

- Ууланыргъа бегирекда сабийле ёч болуучудула. 

- Хау. Ала эшикде, юзмезде ойнаргъа, терекледен жууулмагъан, иги бишмеген жемишлени да алып ашаргъа сюедиле. Чеги инфекцияланы тюрлюлери 30-дан асламдыла, аладан эм къоркъуулулары быладыла: дизентерия, къарын тиф, ботулизм. Аланы къозгъагъан бактерияла топуракъда, сууда, башха жерледе кёп заманны, ол санда сууукъ кезиуледе да, кеслерине зарансыз сакъланадыла. Бир-бирледе ала илляулада, адырлада да табыладыла, бегирекда ала жылы эм мылы жерледе жайыладыла. Инфекция ауругъан адамдан да жугъады. Саулукъну мурдору адамны гитче заманында къуралады, аны ючюн гитчелени тазалыкъгъа юйретирге, нени ашагъанларына дайым къарай турургъа керекди.

Сора  ууланыу бютюнда баладан ауурлулукълары болгъан тиширыулагъа  хаталыды. Ротавирус сабийни ананы къарынында болгъан  кезиуюнде айныуунда чурумла чыгъарырына къоркъуу уллуду. Аны ючюн тиширыу аллай жууаплы заманында тазалыкъгъа бек къаты болургъа, ишеклик туудургъан жерлеринде ашамазгъа керекди.

- Багъыу къалай барады?

- Бек алгъа, тазалыкъгъа эс бурургъа, ауругъанны энчи аякъ-къашыкъ, жан жаулукъ бла жалчытыргъа тийишлиди. Адам къуса эсе, аш орунун жылы суу, бираз марганцовка къошаргъа да жарайды (къусханда таза суу келгинчиге дери) бла чегилерин жуудурургъа  керекди. Саусузгъа сууну кёп ичиригиз, сабийлени чархлары сууну бек терк тас этеди, анга сакъ болугъуз -  обезвоживание ёлюмге келтирирге да боллукъду. Къарыны ёте эсе, врач чегиледен токсинлени чыгъарыргъа энтеросорбентле, температурасы тюшмей эсе уа, бактерияланы ёлтюрген дарманланы жазаргъа боллукъду.

- Диета да тутаргъа керек болур?

- Адам сау бола башлагъанын ашаргъа сюйгенинден билликсиз, алай, кертиси бла да, эки ыйыкъны диетаны тутса игиди. Ол кезиуде кёгетлени, жемишлени, къакъ этилген этлени, чибижили, тузлу, жаулу ашланы, къыймаланы ашамазгъа, сютню ичмезге тийишлиди. Зынтхы, пиринч какла, акъ гыржын, жаулу болмагъан шорпала, парда биширилген котлетле, тахта битимледен пюреле, биширилген кёгетледен этилген ашарыкъла жарайдыла.

Бакъгъанда энчи магъана чархны суу-туз халын тюзетиуге къаралады. Ачытханын селейтген, температураны тюшюрген, чегилени микрофлораларын тапландыргъан дарманла жазыладыла, сёз ючюн, активированный уголь, энтеросгель, смекта, регидрон, линекс эм башхала. Халкъ мадарла да болушургъа боллукъдула, сёз ючюн, тузлу неда гедигин суу, ромашка чай ичиу.  Былайда айтырыгъым, саулугъугъузгъа бютюн уллу хата келтирмезча, кеси кесигизни бакъмагъанлай, врачны болушлугъун излегиз, ол жазгъан дарманланы хайырланыгъыз.

- Ууланыуну профилактикасыны юсюнден да айтсанг эди.

- Ууланыуп къыйналмаз ючюн, ашардан алгъа эшикден юйге киргенде, аш этгенде къолланы сапын бла таза жууаргъа, азыкъны хайырланыуну болжалларына эс бурургъа, кёгетлени эринмей жууаргъа эм кереклисича жорукъла бла сакъларгъа, азыкъны жаныуарла, чибинле неда къурт-къумурсха жетмезча жерледе тутаргъа, жан жаулукъланы терк-терк алышындырыргъа, этни бла чабакъны кесерге энчи къангала тутаргъа тийишлиди. Сора, танымагъан кафеледе бла ресторанлада ашагъанда, шагъырей болмагъан, бизни чархыбыз юйренмеген ашарыкъла бла (тыш къыраллы кухняла) ауузланнганда да сакъ болугъуз. Бираз бузулгъан ашны хатасы болмаз деп хайырланнганла да тюбейдиле, алай этерге арталлыда жарамайды, алада заранлы бактерияла жайылып башлагъандыла. Сора  иммунитетни кючлерге дайым да керекди.