Халкъны къууанчын, лакъырдагъа, жыргъа да усталыгъын да кесине сыйындыргъан тепсеу

Таулуланы жашауларында эрттеден бери жюрюй келген кёп ахшы адет барды. Ол адетлени, тёрелени ёсе келген тёлюлеге юйретирге керекди. Юйретиуню баш жоругъу уа кёргюзтюудю. Ол себепден жаратылгъандыла миллет адетлени ачыкълагъан тепсеуле, жырла. «Озай» аллай тепсеуледен бириди. Аны юсюнден биз Къудайланы Мухтарны жазмаларында кёп сейир зат окъургъа боллукъбуз. Этнографны ишлеринде жыйылгъан бу къыйматла бла окъуучуларыбызны шагъырейлендириу тёребизни тутуп, бу жол «Озайны» юсюнден айтайыкъ.

Халкъны къууанчын, жарыкълыгъын, лакъырда сёзюн, оюннга, жыргъа да усталыгъын сыйындыралгъан аламат тепсеулерибизни унутургъа эркинлигибиз жокъду. Малкъарлыла «Озайны» жангы жылны ингиринде, жаз башында, ташыуулдан сора ойнагъандыла. Жаш юйдегиге, сабийини тууууна аталгъан «Озайны» адамла сюйюп тепсегендиле.

Кюзню ахыр айындан жаз башы сабан ишлеге дери жаш тёлю заманын тойда, оюнда ётдюргенди. Ол кезиуде жашла бла къызла бир бирлери бла танышхандыла, кёпле жангы юйюр къурагъандыла.  «Озай» да аллай танышыулагъа, тойлагъа да уллу себеплик этгенди. Аны ючюн эди жаш тёлюню ол кезиуге  уллу хазырлыкъда тюбеую да.

 Жашла, къызла малланы – атны, ийнекни, эчкини, битимлени – алманы, сарымсахны, соханны, дагъыда башха мифология сыфатлагъа кёре гяпчиле хазырлагъандыла. «Озайны» тепсегенде,  аланы хайырланыуну магъанасы: экинчи жыл сабанла тирликли, малланы да саны кёп болсун демекликди.

«Озайны» заманы жетгенде, жашчыкъла бла къызчыкъла, гяпчиле кийип, кеси эллеринде, къоншу элледе да арбазлагъа кирип айланнгандыла. Къызла уа эр киши кийимле кийгендиле. Хар ким да бир тюрлю бир кийимде бирсилеге кесин танытмазгъа кюрешгенди. Бютюнда жаш адамланы санындан бек уялчакъларына кеслерин танытмазча кёп кюреширге тюшгенди.

Элде арбаз сайын «Озайны» айтып айланыу Малкъарда бла Къарачайда иги кесек заманны ичинде жюрюгенди. Анга къатышханла аш хазырларгъа деп керекли затла жыйгъандыла. Ала алгъаракъдан окъуна къолайлыракъ жашагъанланы эсге алып, аланы юйлерине баргъандыла, жарлыракъ жашагъанлагъа уа жаланда «Озайны» айта, насып, берекет тилегендиле.

Ашны иги бергенлеге ариу сёзле, алгъышла айтхандыла, тепсегендиле, къызгъанчланы уа сёкгендиле, алагъа масхарала къурагъандыла. «Озайны» айтыуунда биз адет-тёре жырлада болгъан назму бояуланы эслейбиз: махтау, алгъыш этиу, тилек, къоркъутуу жорукъла.

Ой, бизге бер хычин,

Ой, бизге бер гыржын!

Ой, Озай, Озай!

Ой, бизге бер эт,

Ой, бизге эт хурмет!

Ой, Озай, Озай!

Ой, бизге жау бер,

Ой, бизге бишлакъ бер!

Ой, Озай, Озай!

Къууанч жерде насып жокъ,

Хатыр жерде байлыкъ жокъ!

Ой, Озай, Озай!

Сизден насып, байлыкъ кетдиле,

Къойларыгъыз къаядан кетдиле,

Ой, Озай, Озай!

Жырны айтханла къызлары, жашлары кёп болгъан юйге жетген заманда, алагъа терк, жарашыулу юйдегили болурларын эм эрге чыгъарларын тилегендиле.

Жашыгъыз къатын алсын,

Къызыгъыз эрге барсын,

Ой, Озай, Озай!

Биз сизге жырлайбыз,

Сизге тепсеу кёргюзтебиз,

Ой, Озай, Озай!

Не бере эсегиз да беригиз,

Не айта эсегиз да айтыгъыз,

Ой, Озай,Озай!

Сизни билмеген отда кюйсюн,

Сизни билмеген отда кюйсюн,

Ой, Озай,Озай!

Берилген ашны, не саугъаны жаратмагъан айтыучула аланы берген юйню иесине масхара этгендиле. Къагъанакъ болгъан юйге уа  быллай жыр айтылгъанды:

Жашчыгъыгъыз уучу болсун,

Къызчыгъыгъыз жюнчю болсун,

Ой, Озай, Озай!

Киеуню неда келинни юй арбазларына жыйылып, «Озайны» айтхандыла:

Киеуюгюз къууанч келтирсин,

Келинигиз насып берсин,

Ой, Озай, Озай!

Атасыны, анасыны ёмюрю узакъ болсун!

Ой, Озай, Озай!

«Озайны» жырын, тепсеуюн да халкъ жыйылып, биргелей бардыргъанды. Бу адетни бардырыуну магъанасы садакъачылыкъ тюйюлдю, хар юйге игиликни, къолайлыкъны излеуню тёресиди.

«Озайны» тепсеу «Намыс» деген кесегинден башланады. Бир – онг аякъ бла алгъа толу атлам этесе. Эки – сол аякъны аны къатына салыргъа, бармакълада сюелирге. Юч – онг аякъны ал жаны бла жерге уруп, аз таууш этдирирге. Тёрт – солуу. Андан сора уа  тепсеу къайтарылады. Ызы бла аслам энчи белгили башха тебиулери толтуруладыла.

«Озайны» жырлары бла бирге бардырылгъан тепсеу кесини оюуу, ариу ишленнген суратлары бла кёзню къууандыргъаны сёзсюздю. Бу адет-тёре таулу эллени ормаларында, арбазларында чыкъгъан биринчи халкъ театр болгъанды десек, ётюрюк айтырыкъ тюйюлбюз.