Тёрели кофени тарыхындан

Бусагъатда кофе терекни бюртюклерин отда къыздырып, ууакъ этип хазырланнган ичерикни битеу дунияда биледиле, сюедиле. Кёпле аны жаратылгъан жерине Бразилияны неда башха къыралланы санап турадыла, ол алай тюйюлдю.Бизни буруннгу ата-бабаларыбыз  аны бек эрттеден бери жюрютгендиле, Кърым ханлыкъны заманындан башлап. Алимлени оюмларына кёре, Кърымда кофени юсюнден бек биринчи кере осман тарыхчы-хронист И. Печевни кърым хан Гази Герайны (1551-1607) «Кофе бла чагъыр» деген назмусуну юсюнден эсгериулернинде сагъынылады.

 

Онжетинчи ёмюрню  экинчи жарымында Кърымда кофени бек сюйюп ичгенлерини юсюнден хапар Кърым ханлыкъда 1666-1667 жыллада болгъан белгили тюрк жолоучу Э. Челебини жазмаларында да барды. Онсегизинчи ёмюрде Бахчисарайны Хан дворецинде  кофе ичиуню энчи адетлери болгъаныны юсюнден Пруссияны посолу лейтенант А. фон дер Гольц былай айтады: «Тохташдырылгъан саламлашыудан сора жалчыла кофе бла юллеле келтиргендиле, алай бла иш байламлыкъла къураллыкълары белгиленнгенди».

 

Тюрклюлени, татарлыланы тёрели ичериклерине онсегизинчи ёмюрню ахырында, жыйырманчы ёмюрню аллында жолоучула бла этнографла да эс бургъандыла: Г. Радде, В. Кизеветтер, Е. Марков, Е. Горчакова, В. Кондараки эм бирсиле.  Аланы асламысы кърым татарлыланы турмушларын баямлай, аланы бу ичерикге уллу сюймекликлерин белгилейдиле. 

Этнограф, суратчы В. Кизеветтер, кърымтатар тойну юсюнден айта, къонакъны эм алгъа кофе бла сыйлагъанларын чертеди. Краевед Ф. Домбровский татарлыла аны сют баш неда бал туз къошмагъанлай ичгенлерин белгилейди эм аны къолайлы адамла хайырланнганларын да билдиреди. Устаз М. Дмитриевский 1810 жылда кърым татарлыла кофесиз болмагъанларын, багъалы къонакъларын, татлы тенглерин аны бла сыйлагъанларын жазып, нарт сёзню юлгюге келтиреди: «Бир къаве, бир тутун, зеэфет бютюн» – «Бир чашка кофе, бир тютюн юлле – ма алайды байрам». Кърым татарлыланы аш-азыкъларын тинтген Ялтадан врач В. Щепетов бу халкъ хант ашагъандан сора борчлу халда къалын кофени уртлагъанларын жазады.

Ёмюрледен бери да тёрели кофени хазырлау кърым халкъланы ачыкъ байламлыкъланы къурай билгенлерини белгисича жюрютюледи, ол бюгюннгю жашау-турмушгъа, адет-тёрелеге да терен сингнгенди. Кърым-татар маданиятда бу ичерикни хазырлау эм хант къангагъа салыу бла байламлы адетле сакъланнганлай тургъанлары да белгилиди. Сёз ючюн; келин къавеси – тойдан сора экинчи кюнде келин хазырлап къонакълагъа салгъан кофе; козьайдын къавеси – бир къууанч хапар бла байламлы хазырланнган кофе, жууукъланы келиулери неда сабий туугъаны бла; хошкельди къавеси – къонакъланы келиулерине кофе, саба къавеси – эрттен кофе; бет юмаз къавеси – жукъудан уяннганда кофе.

Къара къаве – къара кофе, къаймакълы къаве – сют баш бла кофе, сютлю къаве – сют бла кофе – была барысы да буруннгудан жетип, шёндю да хайырланыудадыла.   Аны ногъайча хазырлау амал да барды: кофеваркада (джезве) сууукъ суугъа къаллай бир пиалачыкъ кофе боллукъ эсе да, аллай бир къашыкъ  кофе саладыла, ол бир ненча минут къайнагъандан сора аны турмагъа къоядыла, къалыны  тюбюне чёгерча, ызы бла адыргъа къуядыла къайнатылмагъан сют баш саладыла.

Кофени жайылыуу анга деп энчи адырланы къураугъа себеплик этгенди: кофемолкала (дегирмен), гитче мияла аякъчыкъла (фильджан), аланы тюпчиклерине  табакъчыкъла (зарф).

Дегирменде кофени ууакъ этгенден сора  аны джезведе биширгендиле. Джезвеле бир, эки, юч неда андан да аслам чашкагъа саналып хазырланнгандыла. Бийикликлери алты сантиметрден онекиге жетгенди.  Аланы бакъырджы цехни ишчилери (жезчиле) ишлегендиле. Кофеваркаланы жезден, томпакдан, доммакъдан, кюмюшден этгендиле. Джезвени тюбю, терк къызарча, кенгирек болгъанды, баш жаны уа –  иничкерек, ичерикни тартылгъан къалынлыгъы женгил тюбюне чёгерча. Тюркде джезвени узун агъач сабы бла жарашдыргъандыла, Кърымда уа сабын темирден хазырлагъандыла. Ол жыйырма сантиметр эм андан да узун болургъа болгъанды.

Ичерикни, айтханыбызча, фильджанлагъа къуйгъандыла, аланы уа зарфлагъа салгъандыла. Ахыргъыланы агъачдан, таш макъаны къабындан, мюйюзден, сюекден, тапуракъдан, алтындан, кюмюшден, жезден, сары наршапдан эм башха затладан этгендиле. Ала башха-башха формалы, тюрлю-тюрлю суратлы, бурулуп тешилген аякъчыкълары, оюулары бла болгъандыла, филигрань, зернь, чеканка, багъалы ташла бла жасалгъандыла. Зарфланы аллай жасауларыны араларында барокко ызлыла  да тюбейдиле, тереклени, бутакъланы, гюл къысымланы, музыкалы инструментлени суратлары бла.

Былайда кофени ол заманладан бери келген, бюгюнлюкде да кенг  хайырланылгъан бишириу амалын да сагъынайыкъ: джезвеге бир кофе чашкагъа деп толу чай къашыкъ  тартылгъан кофени салыргъа, чай къашыкъны бурунчугъунда бал туз къошаргъа, джезвени кенгере башлагъан жерине  дери къайнатылмагъан сууукъ суу къуяргъа. Булгъай-булгъай сел отда биширирге. Ол энди къайнады дегенлей, отну ёчюлтюрге, алай болмаса, ол бишип, татыуун тас этерикди неда тёгюлюрюкдю. Ичерге иссилей керекди.  Кофе бюртюкле бек ууакъ тартылмазгъа, асыры бек къууурулмазгъа тийишлидиле, артда татыуу бузулмазча.

Тюркде, Кърымда кофейняланы да бек кёп болгъанларын да айтайыкъ. Тюрк жолоучу Э. Челеби  «Жолоучулукъ китапда» Бахчисарай  базарда тигиучюлени, чурукъчуланы, тери бла кюрешгенлени аслам сатыу-алыу жерлери болгъанды, ала бла бирге уа кофейняланы саны жокъду, деп жазгъанды. Ала буруннгуда къаллай сыфатлы болгъанларындан хапарла сакъланмагъандыла, алай, баям, онсегизинчи-жыйырманчы ёмюрледегиледен хазна башха болмаз эдиле.

Кофейняла шахарда жамауат аслам жыйылгъан жерле болгъандыла. Анда адамла солуп кофени, юллени тартхандыла, шашка, триктрак (нарды), юзюк (колечко), домино ойнагъандыла, музыкагъа тынгылагъандыла. Исмаил Гаспаринский «Терджиман» газетде былай жазгъанды: «Кофейняла халкъ жырчыла бла таурухчула жыйылгъан, адам кёзден букъгъан жерледиле». Архив документлеге кёре, низам бузулгъан неда къыздырыучу ичги сатылгъан кофейняланы ишлерин а тохтатып къойгъандыла.

П. Роспоповну белгилегенине кёре, бери жыйылгъанла усталыкъларына, къолайлыкъларына, динлерине, саясат кёз къарамларына кёре юлешиннгендиле, бир кофейнягъа жюрюгенлени башхасында кёрмегенсе. Ала жамауат, миллет, социал, саясат болумланы ачыкъ сюзген жерле болгъандыла. Бир сёз бла айтханда,  шахар социумну бир магъаналы кесеги. Къысха айтханда, былай къарагъанда артыкъ магъаналы болмагъан, биз юйреннген кофени тарыхы сейирди, белгича энчиди эмда тюрк халкъланы маданият байлыкъларыны бир шартыды.

Жангуразланы Нажабат.
Поделиться: