Терек бахчагъа къалауурлукъ

РФ-ни бла КъМР-ни Кинематографистлерини союзларыны келечиси, КъМР-ни Къырал саугъасыны лауреаты, КъМР-ни искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу, къарачай-малкъар халкъны тарыхы, маданияты бла байламлы аслам фильмлени автору Атталаны Мухажирни жашы Анатолий алгъаракълада жашаудан кетгенди. Ол «Заман» газетни эрттеден шуёху болуп тургъанды, кёп затны кёрген адамча, сейир эсгериулерин  да басмалагъанды. Бюгюн аладан бири бла окъуучуларыбызны шагъырейлендиребиз.

Къол чалгъы бла чалып онжыллыкъда башлагъанма, жаратханма. Ат чалгъыгъа да тюзелеме. Бек сюйюп ишлей тебирейме. Колхозну бешинчи бёлюмюнде, тирилигиме бюсюреп, махтайдыла.

Бир талай кюнден чалгъым ташха тиеди. Аны бир жамалгъан жери юзюледи. Тохтап, аны тап эте тургъанымлай, атларым тепчийдиле да, чалгъы бла къолуму кесдиредиле. Бир атымы  тууарама да, анга минип, эл больницагъа жетеме. Анда мени жарамы жууадыла, дарман да салып, байлайдыла. Ишден эркин этген къагъыт да бередиле.

Ол кёчгюнчюлюкде тургъан заманыбыз эди. Бизни бригадабызны таматасы Михаил, хапарымы эшитип, больницагъа келгенди. Докторгъа киреди, андан да болумну биледи да, бёлюмюбюзге къайтабыз. Атларымы Миша тууарады, бир къауум кюнню солургъа къояды.

Бир кюн эрттенликде ол бизге келип, халими сорады, ахырында былай айтады: «Бизни колхозда ишчибиз ауругъанлыкъгъа, больничный бермейбиз, трудодень да жазмайбыз. Аны тюзетир ючюн, мен санга иш тапханма. Ол жумушну сен бек тынч эталлыкъса. Кюнюнге уа бир бла жарым трудодень жазаллыкъма. Сизни юй бахчаларыгъыз бизни мюлкнюкюле бла чекдедиле. Аланы уа  эки жаны бла ачыкъ жолла барадыла. Алайтын малла бизни нартюх бахчалагъа киредиле. Озгъан адамла да бир элли качанны алыргъа угъай демейдиле. Сени къолунг игиге айланнгынчы, алагъа къалауур бол,-деп манга къолун узатады».

Мен ыразылыгъымы билдиреме да, экибиз да, бизни арбаздан чыгъып, колхоз бахчаланы тёгерегине айланабыз, халны да кёребиз. Бир да болмагъанча нартюх иги ёсюп келеди. Ол кюнден башлап  аны сакълап тебирейме.

Алай бла бир къауум заман озады. Анда-мында ууакъ аякълыла  кирген болмаса, хылилигин жетдирир мал болмай, нартюхюмю тынч сакълайма. Къолуму жарасы игиге айланады, байлауун да тешеме. Олтуруп, огородну къатында  хуллю (итбурун) тегенекден сыбызгъыла да ишлейме.

Бир эрттенликде   бёлюмюбюзге барып, нёгерлерим бла тюбешеме. Таматам Миша мени иги сакълагъанымы кёзбаууракъ этип махтайды, къолума да къарайды. Ишиме къайтсам а, бахчаны бир къыйырында ийнек тагъылып, нартюхню ашай тургъанын кёреме. Аны таныйма, бизден ёргерекде оруслу юйюрнюкю болгъанын билеме. Хайыуанны арлакъда кюлтюге тагъып, хылиси жетмезча этип, аш алыргъа юйюбюзге кетеме. Ашагъанлай, жукъу хорлайды. Тынчайып тургъанымлай, мени анам уятады: «Бар, бахчанга ийнек тагъып, ашата турадыла»,-дейди.

Кёзлерими да ууа, чабып барсам, биягъы мал нартюхню ашай тургъанын кёреме, аны иесини къызы да аны къатында олтургъанлай. Аны кёрген жаш башха затха эс буралмазлыгъын бек иги билеме. Алай мен, анга кёзлерими бурмай, тюзюнлей ийнекге барып, аны жибинден тешип, алайдан къыстап тебирейме. Къыз манга чабады, хайыуанны тургъан жерине айландырады. Мени кёзюме да къарамай:

-Не этесе? Бу бахча сеникимиди? Сиз, бандитле, хар затха да ие болургъа нек кюрешесиз?-деп къычырып тебирейди.

Ол сёзлеге дагъыда бир къауумун къошады. Сюймекликден толгъан кёзлерими ау басханча болама. Терк окъуна ийнекни тутуп, жибин боюнуна чёргейме. Сюрюп, арбазларына уруп, артха къайтама. Къыз келгеними кёреди, манга жол къоюп, бизни бахчагъа бугъады. Мен да эслемегенча этеме. Къайтып барып,  ызланы кетерип, билинмезча, къабукъларын букъдурама.

Экинчи кюн эрттенликде туруп, биягъы жолну сакълайма. Мен да сюелип тургъанымлай, бизни къоншубуз Мария ийнегини башындан тартханлай, къызы Вера уа ызындан сюргенлей баргъанларын кёреме. Жукъ айтмайма, алай ала уа, манга айланып: «Ма кёресе, сюрюуге элтебиз, алай сени уа колхозну харакетине ие болмазча да этерме», - деп, къатым бла озадыла.

Вера анга бир зат къошмайды, башын энишге ийгенлей, кёз къыйырлары бла уа мени марагъанлай барады. Малларын сюрюуге къошадыла. Жибин мюйюзлерине чёргейдиле. Сюрюучюден къачырмай кютерин тилеп, кеслери уа  Алма-Атагъа тарыгъыргъа кетедиле. Анда Марияны жашы Виктор прокурор болуп ишлегенин  битеу эл да биледи. Аны бла махтаннган да этедиле.

Ыйых кюн да жетеди. Тюшге  жууукъ заманда, бахчаны башында олтуруп, сыбызгъы ишлей тургъанымлай, Виктор мени таба келгенин кёрюп, жюрегиме къоркъуу киреди. Андан бугъаргъа, кёрюнмей къалыргъа мурат этип, акъылым бла анга  амал излеп тебирейме. Мен онг тапхынчы,  жаш манга жууукълашып, узакъдан окъуна саламлашып:

-Да сен а сыбызгъыла ишлей билесе, согъалгъан а этемисе? - деп сорады.

Сыбызгъымы къолума алып, ауузума салама, бир къауум тартыу эшитдиреме да, прокуроргъа махтау сёзле табама. Ол а эгечи ючюн кечгинлик тилейди.

-Виктор,-дейме,-терслик мендеди, аллай ариу къыздан ачы сёзлени эшитгенде, кесими тыялмай къалгъанма. Жукъ айтмагъанма, ийнегигизни элтип, арбазыгъызгъа бошлагъанма.

Хылисин,таматабыз кёрмесин деп, ариулагъанма. Энди бары да  тап болгъанды, малыгъыз сюрюуге къошулгъанды.

Ол ушагъыбыз жашауну юсюнден хапаргъа айланады. Дагъыда бир кесек олтурабыз. Виктор сыбызгъымы жашына тилейди. Ыразы болуп береме. Ол, кетерге тебирегенде, мени атымы да айтып:

-Сен, бир жаны бла, терс тюйюлсе. Бары ишле анабыздан чыгъадыла. Мен аны тюзге санамайма. Бусагъатда,  юйге баргъанымлай, эгечими санга иейим, сенден кечгинлик тилерча да айтайым, деп, къолун да булгъай, юйюне кетеди.

Жериме олтуруп, жангы сыбызгъы этерге хуллю чыбыкъны алама. Мен аны ишлеп бошар кезиуге къызны келе тургъанын кёреме, ичимден къууанама. Кесим а кёрмегенча этеме. Ол жетип аллыма сюелгенинде уа, секирип, ёрге турама. Хапарыбыз неден башланырыгъын а билалмайма.

Вера  сары шинлиди. Аны ариу бети, субай  санлары  адамны кёлюн кеслерине тартадыла. Къыз кёзюме къараргъа ийменип: «Мен, Толя, сени аллынгда терс болгъанма, кечеринги тилейме»,-дейди.

Жюрегим къууанчдан толады. Дунияны болгъанын-жогъун ангыламайма. Андан сора абери кёралмайма.

Ол кюнден башлап  биринчи сюймеклик сезимибиз жаратылады. Бир кесекни бир бирибиз бла тюбешип тургъанбыз. Сентябрь  ай да жууукълашады. Манга окъургъа Алма-Атагъа барыргъа  керек эди, Верагъа да – институтха кетерге. Каникуллада элибизге къайтып, бир бирни табаргъа, тюбеширге деп алай оноулашабыз. Мен къызгъа техникумну адресин береме, ол письмоларында хапар билдире турургъа айтады. Алай бла жылгъа жууукъ заман озады. Биз бир бирибизни тас этебиз.

1953жыл жетеди. Сталин да ауушуп, жашау, тенглик, бирлик, жаш тёлюге сюйген жерлеринде окъургъа эркинлик да келе тебирейди. Бир кюн, шахарны ичи бла бара тургъанымлай, бетден-бетге Виктор бла тюбешип къалама.  Бир бирибизге соруула беребиз, тансыкълайбыз, хапарлашабыз. Мен Вераны нек кёрюнмегенин сорама. Ол бир ахшы адамгъа тюбеп, аны бла юйюр къурагъанын, аланы жашчыкълары да болгъанын айтады къарындашы…