Тараканла россейлилени фатарларындан къайры гунч болгъандыла

Эсигиздемиди, мындан 20 жыл алгъа кёп къатлы юйледе жашагъанланы жанларындан тойдуруп тургъан тараканланы юслеринден хапарла хар подъезд сайын айтылгъанлары. Адамла аланы къурутууну амалларын бир бирге юйретгендиле,  къайдан чыкъгъанларыны сылтауларын сюзгендиле, не кючлю уу да сал, бир-эки ыйыкъдан къайтып къалгъанларына тарыкъгъандыла. Бюгюнлюкде уа? Не болгъанды? Бу къурт-къумурсхала фатарланы асламысындан сунмай тургъанлай гунч болуп нек къалдыла? Ала ядерный урушха да чыдарыкъдыла, деп айтылып тургъанды да.

Бирде ала къайтадыла
Керти окъуна, арт жыйырма жылны ичинде тараканла бла кюреш, аланы юслеринден айтып туруу селейгенди. Мени юч танышым да бир кезиуде ол сары къурт-къумурсхаланы  фатарларындан къурутур ючюн этмеген амаллары къалмагъанын эслерине тюшюргендиле. «Мелле бла плинтусланы бла вентиляция чалдишлени ызлагъанбыз, ичлеринде уулары бла пластмасс юйчюкле салгъанбыз, ууну аэрозоль бла чачханбыз, андан сора уа ёлген тараканланы сибиртги бла хар мюйюшден сибирип кюрешгенбиз. Уулу ийисден юйюр солуу алалмай эди, тараканла уа бир кесекден биягъы къайтып келе эдиле»,-деп хапарлагъанды мени бир шуёхум. Сора,  сейирге къалып: «Арт жыллада бир тюрлю мадар этмегенме, алай ала уа жокъ болгъандыла»,-деп къошады.

Алгъын жаланда дихлофосдан къачхан, алай бир кесекден жангыдан жайылгъан  къурт-къумурсхала ахыры да думп болупму къалгъандыла, деп келеди кёлюме. Алай аланы бир тюрлюлерин энчи иели юйледе бла бир-бир фатарлада кёрюрге боллукъду. Болсада ала алгъынча кёп тюйюлдюле.

Аланы гунч болгъанларыны сылтауларын билирге итине, мен Москвада прусакланы къурутуу бла кюрешген фирмалагъа сёлешгенме. Ала уа ишсиз тургъаннга ушамайдыла: не жумуш тындыргъанларыны,къаллай амалланы хайырланнганларыны юсюнден билдириуле сайтларыны биринчи бетлеринде салыныпдыла.

-Тараканла бир жары да кетмегендиле, шахарда кеслерин бек эркин жюрютедиле,-дегенди Москвада санитар араны директору Артем Федотов.-Бизни дайым да чакъыргъанлай турадыла, ол санда фатарланы иелери да.
Башха фирмала да, нени да билмейбиз, алай тараканла уа жетишедиле. Кирли, тизгинсиз, хылы-мылы затла жыйылгъан фатарла болгъан юйледе ала артыкъда кёпдюле. Кесини фатарында тараканланы юслеринден эртте унутхан танышым а керти окъуна ала ичгичи къоншулары кёчюп кетгенден сора гунч болгъанларын эсине тюшюргенди.

«Аллай фатарладан тараканла битеу юйге жайыладыла, андан сора аланы къурутургъа бек къыйынды. Не да эт, ала вентиляция неда канализация быргъыла бла дагъыда къайтып келедиле»,-дейди Федотов.
1990  жыллада рыноклада ишлегенле уа ол заманда  тараканла артыкъда бек жайылгъанларын титиреп эслерине тюшюргендиле. Эштада, шёндюгю препаратла кеслерини ишлерин этгендиле, алгъыннгыладан кючлю болуп.

Кёзге кёрюннгенден эсе кёпдюле
Тараканла кафеледе бла ресторанлада бютюн бек жайыладыла. Алада ишлегенле тюрлю-тюрлю  мадарла этгенлей турадыла. Ашханалары болгъан неда гитче кухняла къуралгъан офиследе бла бизнес аралада  прусакладан къыйналадыла. Роспотребнадзорну Дезинфекторология жаны бла илму-излем институтунда да  керти окъуна фатарлада тараканла азыракъ болгъанларын, общепитни мекямларында, предприятиялада, больницалада уа ала, алгъынча, кёплей къалгъанларын айтхандыла.

- Арт жыллада бу къурт-къумусхалагъа къажау жангы амалла чыкъгъандыла,-деп хапарлайды башында айтылгъан институтну лабораториясыны башчысы Светлана Рославцева.- Аны хайырындан тараканла фатарлада азыракъ болгъандыла. Алай ала не тюрлю уугъа да юйренчек болуп къалгъанларын билирге керекди. Алгъын бек къыйматлыгъа саналгъан амал бюгюнлюкде жукъгъа жарамай къалады. Аны себепли ала къайтмазла дерча тюйюлдю.

Рославцева айтханнга кёре, Калуга областьны Обнинск шахарында алимле не тюрлю уугъа да чыдамлы тараканланы ачыкълагъандыла. Специалистле алагъа къажау башха амалла излейдиле, алай бара-баргъанда прусакла алагъа да юйренирле. Сёз ючюн, ДДТ уллайгъан адамланы эслеринде болур. Россейде ол 1989 жылдан бери хайырланылмайды, нек дегенде тараканла анга юйренип къалгъан эдиле. Кёп болмай алимле ол амалгъа чыдамлыкълары кетген болурму деп, тинтиуле бардыргъандыла. «Кетмегенди. Аны 30 жылгъа жууукъ заманны хайырланмагъанларына да къарамай. Генетика эс къурт-къумурсхалада къалады»,-дейди Рославцева.

Мобильникледенми къачхандыла?
Тараканланы фатарладан кетиулерини башха сылтаулары да айтыладыла, ала уа специалистлени оюмларына келишмейдиле. Сёз ючюн, ала сотовый телефонла, микроволновкала эмда  ток толкъунла ийген башха юй техника ючюн кетгендиле, деп айтылады. Алай аны тюз болгъанын бла къалгъанын да бир тюрлю илму тинтиуле кёргюзтмейдиле. Кёп ёмюрлени ичинде тараканла сынамагъан да не къалгъанды.

Аны себепли сотовый телефонладан ала не хазна къоркъсунла. Болмаз къалса, техника бла къоншулукъда жашап къаллыкъ эдиле.
Генно-модифицированный аш-азыкъланы, бюгюнлюкде ётмекден башлап къыймагъа дери да –хар затха къошулгъан жалгъан затланы сылтаугъа келтириу да бошду.  Кертиди, аш-азыкъ арт 20 жылда тюрленнгенди. Тараканла да ма ол кезиуде аз болуп башлагъандыла. Алай бек тапсыз кезиуледе да къырылмагъан къурт-къумурсхала ГМО-данмы къоркъурукъ эдиле. Эсигизге салайым, тараканла  радиоактив излученияны адамны ёлтюрюрге боллукъ ёлчеминден 15 кере кючлюсюне да чыдайдыла. Да сора жангы къыймала алагъа не зат эталлыкъдыла.