Кавказ халкъланы той жумушларыны энчиликлери

Экспертле СКФО-ну республикалары  той тёрелени жангыдан жашаугъа кийирип  башлагъанларын белгилейдиле. Тау халкъланы адамлары келечиликге кимни жибергендиле, тойлары къалай ётгенди эмда алгъыннгы тёрелеге бусагъатда нек къайтыргъа излегенлерин билирге сюйгенбиз.

Хар зат низамгъа кёре

Жаш дюгерлиле, алагъа жашау нёгерни ата-ана сайламай эсе, ол а терк-терк тюбеген болум болгъанды,  тепсеуледе бла байрамлада танышхандыла, - деп хапарлайды  Ставропольяда дюгерлилени «Амонд»  маданият-жарыкъландырыу араларыны таматасы Таймураз Дзанаев.

«Хар зат низамгъа кёре озаргъа тийишли эди.  Жаш бюсюреген къызын тепсерге чакъырыргъа боллукъ эди, алай аны жаратханын ачыкъ кёргюзтюрге тийишли болмагъанды. Къыз тепсегенде кёзлерин кётюрмегенди.  Жашырын терк  кёз къарам бла  ала бир бирлерине сюйгенлерин билдиргендиле», - деп хапарлайды Таймураз.

Ызы бла келинликни юйюне келечиле жиберилгендиле. Алай биринчи кереден алагъа жууап берилип къалмагъанды. Даражалы тукъумдан къызны тилерге жаланда анга тенг неда андан да байыракъ, сыйлыракъ тукъумдан жашны эркинлиги болгъанды.  Къыз ючюн къалын берилгенди. Къызны юйюрю не къадар бай эсе да, тёлеу ол къадар кёп болгъанды.

Коста Хетагуров «Особа» деген этнография очеркинде  осетинлиледе «къалын къанны даражалыгъын белгилеген ёлчем» болгъанды деп жазгъанды.  Санау ёлчемге ийнекле саналгъандыла.

«Хетагуровла (Зидахановла, Мамиевле, Бырнацевле, Дзанаевле эм Джиоевле), Цуциевле, Губаевле эм Саутиевле  100-шер ийнек бла алгъандыла быллай эсгертиу бла: 20-сы ийнекле бла бериледи, 56-сы бир башха затла бла – сюрюллюк жерле, багъыр, сауут-саба, башха мал эм башхала. Бугъа эки ийнекге саналгъанды, беш къой а бир ийнекге.

Къалгъан 24 ийнекни багъасына бир энчи зат берилгенди – жер, ушкок неда 24 литрден аз кирмеген багъыр къазан», – деп жазгъанды Хетагуров. Анга уа былай къошханды: «Бир юйюр да бир жолгъа бералмагъанды къалыннга 100 ийнекни. Аны  сёз тохташдырылгъан кюнден башлап тойгъа дери тёлеп тургъандыла». Башха тукъумла 25 ийнекден аз алмагъандыла, аланы берирге тийшли ёлчеми 30 ийнекден кёп болмазгъа керек эди.

Къурманлыкълада тюбешгендиле

Къарачайлылада бла малкъарлылада къыз бла жаш кёбюсюнде къурманлыкълада тюбешгендиле.  Аланы, орус балланыча, тюрлю-тюрлю байрамлагъа жоралап къурагъандыла, сёз ючюн, къызлары акъылбалыкъ болгъаннга атап. Тёгерекден жаш адамла чакъырылгъандыла, тепсегендиле, ушакълашхандыла. Тойда ахыргъы тепсеуге абезехге чыкъгъандыла. Аны экеу-экеу болуп тепсегендиле, жашны бла къызны къол аязлары ол кезиуде бир бирге тийгендиле.  Къызны къолу жашны къолунда къалай тургъанына кёре экинчини къадары белгиленнгенди. Къызны жыйрыгъыны узун женглери жууапны  тёгерекде кёзледен  жашыргъандыла, аны юсюнден жаланда тепсегенле билгендиле.

«Къызны къолу энишгерек болуп, жашны къол аязында турмаса, ол угъай дегенликни белгилегенди. Аны къол аязы  жашныкъында ырахат турса, ол былай айтханча эди: «Сен бек игисе, алай бизни арабызда жаланда шуёхлукъ боллукъду», - деп.  Ол жашны къолун баш бармагъы  бла азчыкъ къысса,  нёгерин ышандыргъанды. Къыз аны бармакъларын къысса уа,  ол да жашны жаратханын билдиргенди», - деп хапарлагъанды «Алан» къарачай-малкъар араны башчысы Батчаланы Рустам.

Ол айтханнга кёре,  келечиле келгенде тюзюнлей соруула, жууапла болмагъандыла. Киеулюкню жууукълары къызны ата-анасыны юйюне татлы ашарыкъла, жемиш-кёгетле бла келгендиле.  Башха затланы юсюнден ушакъла бардыргъандыла.  Ызы бла къонакъла кетерге тебирегенлеринде,  юйню иелери  келтирген затларын  кеслерине ариу айтып къайтарсала, ол угъайлыкъны билдиргенди. Неда татлыланы кеслеринде къойсала, ыразылыкъны кёргюзтгенди.

 Шимал Кавказны халкъларында  ыразылыкъ биринчи кереден берилип къалмайды. Къызны алай терк ашырыргъа ашыкъгъанны огъурамагъандыла. Хау дегенлеринден сора да, къарачайлылада бла малкъарлылада тойну  жылдан-жыл бла жарымдан сора этип болгъандыла. Ол кезиуге келинлик къайын анасына, къайын атасына, жашны жанындан ынналагъа бла аппалагъа, эгечлеге, къарындашлагъа кеси къолу бла  саугъала тигерге керек болгъанды.

Къабартылылада, черкеследе, адыглада  джэгу тепсеуледе танышхандыла жаш адамла. Ала байрамлада бла тойлада къуралгъандыла. Ахыргъы тепсеу удж болгъанды, анга экеу-экеу чыкъгъандыла. Жашла къызланы чакъыргъандыла эмда тепсеуню кезиуюнде сёлеширге бир ненча минутлары болгъанды, деп хапарлагъанды филология илмуланы кандидаты, Халкъла аралы черкес ассоциацияны консультанты Идар Ципинов.

Келечиле, къызны юйюне келип, отунла жыйылгъан жерде сюелгендиле. Ол аланы нек келгенлерин белгилеген шарт эди. Экинчи жолугъууда хар зат ачыкъ болгъанды. Алай угъай дегенликни шарт айтып къоймагъандыла. Сёз ючюн, бизни жаш урушдан алыкъа къайтмагъанды, дегендиле. Келечиле къызны берирге сюймегенлерин билгендиле. Ючюнчю кере келиуню магъанасы болмагъанын ангылагъандыла.

Къызны юйюрю жашныкъын билмесе, бир къауум адам жыйылып киеу болургъа сюйгенни юйюне-жерине къарагъандыла. Кёргенлерине кёре оноу этгендиле.

Чурумла чыкъсала, къызны къачыргъан адет да болгъанды. Сёз ючюн, къалын берирге онг болмаса неда жаш адамлагъа аланы тамата къарындашлары бла эгечлери юйюрлю боллукъларын сакъларгъа керек эсе.  Бусагъатда къыз урлау тёре закон бла тыйылыпды, алай аны хайырланып турадыла.

«Эрим мени къачырыгъан эди. Диссертациямы къорууларгъа керек эдим да, келечилени келиулерин созуп тургъанма. Бир жол а тюкеннге бара тургъанымлай бир ненча жаш, эрими шуёхлары,  башыма жабыу атып машинагъа олтуртхан эдиле. Къарап-къарагъынчы мени элтдиле аны юйюне.  Жууукъларым келип алып кетгендиле эмда бир кюнден жууап берликбиз деп алагъа сёз бергендиле.  Юйде  бир кесекден анам жууабымы соргъанды. Мен да угъай демегенме», - деп эсгереди  «Магас» ингуш маданият-миллет автономия» жамауат организацияны таматасы Аза Манкиева.

Той кюнде келинни юйден алып кетселе, ол жууукъларын ай чакълы кёрмей тургъанды.  Андан алгъа ол аланы кёрюрге эркинлиги жокъ эди.  Не ата-анасы, не башха жууукълары тойгъа келмегендиле. Киеу кеси да болмагъанды анда.

Киеу  кёрюнмегенлей турады

Шимал кавказлы халкълада киеу тойгъа къатышмагъанды. Ол не къоншулада букъгъанды неда бир отоудан башын тышына кёргюзтмегенлей тургъанды. Келин той баргъан къадар алгъышлаулагъа ансыз кеси жангызлай тынгылагъанды. Жабылгъан жыйрыкъда, кёзюн ёрге кётюрмегенлей, ол битеу къурманлыкъны  сёлешмегенлей анга бёлюннген мюйюшде сюелгенди. Адыглада келин бир отоуда тургъанды жангы жууукъларыны араларында.

Ол киеуню юйюне да жашау нёгеринден энчи киргенди. Мында кавказ халкъланы адетлери бирге ушайдыла. Алай бир гитче башхалыкъла уа бардыла. Дюгерлиледе келин къайын анасына эм киеуню башха жууукъларына бал ашатады, ол аланы юйлерине насып келтирлигини белгисичады.

Ингушлулада балны келиннге къапдырадыла, жангы юйде ол татлы жашарча.  Адыглада киеуню жанындан тамата тиширыу келинни эринлерине  сары жау бла бал къатышдырылгъанны жагъады, къызны ауузундан чыкъгъан хар сёз хычыуун, жумушакъ болсун деп.  Келинни башындан тюй къуюп, къой терилени юслери бла элтгендиле. Жюнню хар тюгю  юйюр жашауну хар кюню къууанчлы боллугъуну белгилерине саналгъандыла. Дюгерлиле къызны от жагъаны тёгерегине айландыргъандыла.

Бусагъатда келинни башындан ахча бла конфетле къуядыла. Киеуню жууукълары, алгъынча, къызгъа тепсеуле бла тюбейдиле. Чеченлиле бла осетинлиле босагъа аллында анга гитче жашчыкъны тутдургъандыла къолуна, биринчи  туугъан сабий жаш болсун деп. Ингушлулада  кирген заманында келин жангы жерге кюйюзчюк бла сибиртги салгъанды, ол бу юйге бийчеча келгенин кёргюзтгенди. Осетинлиледе тойдан сора эрттенликде келин,  барындан да алгъа туруп, юйню, арбазны, орамны да сыйпаргъа керек болгъанды.

Атларын да жашырадыла

Киеу ингирге жыйылгъанды юйге. Ол жаш къатынына абаданла кёрмезча ётерге керекди.  Ала той кюнде жаланда отоуну чеклеринде тюбешгендиле.

Къарачайлылада, бирси тау халкъладан энчирек,  ала биринчи кере бирге ючюнчю кюнден сора къалгъандыла. Анга «ючюнчю кече» дейдиле ала.  Ол кюн къызны жууукълары келип, къызлары къаллай жерге тюшгенине багъа бичедиле эмда некях этиледи. Эфенди шагъатланы къатында киеуден, келинден да аланы юйюр къураргъа ыразылыкъларын сурайды. Жаш адамла юч кере «хау» дегенни айтсала, ала эр бла къатыннга саналадыла.

Андан сора да,  къарачайлы келинни  биргесине бек азындан  эки-юч, бирде уа жети-сегиз жигит – аны къарындашлары   келгендиле. Нек дегенде ол бу юйде бийчеге жаланда ючюнчю кечеден сора саналады, ары дери уа къызны башхаланы юйюрлеринде кесинлей къойгъан тёре болмагъанды.  Къарындашланы биргелерине аланы бирлерини неда къызны ата-ана къарындашларындан бирини байбийчеси болгъанды, сынамы болмагъан  къызгъа керек болса, кесин къалай жюрютюрге тийишлисин айтып билдирирге.

Черкеслиледе, къабартылылада, адыглада некяхны тойгъа дери этип болгъандыла. Ингушлулада киеу  къайын анасы бла  тойда угъай, битеу жашауунда окъуна тюбемегенди. Ол адет бюгюнлюкде да сакъланады.

«Эрим бла анам  бир заманда да жолукъмагъандыла, - дейди Аза Манкиева. – Ата-анамы кёрюрге юйлерине келиучюме. Анам бизге келлик болса, алгъадан окъуна эриме айтама».

Бу тёре таматалагъа сый бериуню белгисиди.  Киеу, къайын анасыны кёзюне урунмазгъа кюрешип, анга хурметин билдиреди.  Бу адет жумушагъыракъ халда башха тау халкълада да жюрютюледи.

Жаш келин да кесин бек шош жюрютюрге тийишлиди. Той баргъан къадар ол сёлешмейди. Байрамны ахырында аны сёлешдирген адетни ётдюредиле. Ингушлулада киеуню жёнгерлери къызны сёлешдирирге кюрешип, анга саугъала бередиле. Бир кесек тынгылап туруп, ол жашлагъа жууап эшитдиреди.

Къарачайлылада эрини юйюнде биринчи сёзлени келин таматалагъа суу берип айтханды, аны бла бирге ол алагъа саулукъ-эсенлик тежегенди. Тиширыу сёлешип башлагъан болумла  хар бир миллетде да бир кесек башхаракъ болгъанлыкъгъа, ала хар бири да аны аз сёлеширге кереклисин, шошлугъун  кёргюзтгендиле.

Адетни бардырыу да энди къаллай бир сюйсенг да сёлеширге жарагъаныны белгиси болмагъанды. Тынгылап туруу алтыннга тенгди деген жорукъ келинни кесин жюрютюуде эм магъаналыгъа саналгъанды. Тау миллетледе къайынларына атларын айтхан тёре да жокъду. Эрини ата-анасына «ата», «ана» деп ёз тилде айтыргъа жарагъанды. Къайын жигитлерине, къайын къызларына да бир башха хурмет  атланы айтыргъа тийишли болгъанды.

Эр бла къатын бир бирлерини атларын да кеслери жангыз къалгъанда айтыргъа болгъандыла. Ол бек жашырынлыкъгъа саналгъанды эм аны хар ким эшитирча айтыу тюзге саналмагъанды. Тышында бир бирлерине ариу айтыу, къучакълау да жюрюмегеди.