«Тарыхны тинтип, буруннгулу адамны жашауун билирге итиннгеним бюгюн да тынчлыкъ бермейди».

Бюгюннгю ушакъ нёгерим Ахобекланы Идирисди. Ол Нальчикде туугъанды. 1989 жылда ата-анасы эмда тамата эгечи бла Екатеринбургга кёчгенди. Санкт-Петербургда Гуманитар университетни бошап, окъууун андан ары бардырыргъа, Каирни университетинде археология бёлюмге киргенди. Бюгюнлюкде Египетде къазыу-излем иш бла кюрешеди. Социал сетьле бла хайырланып, мен аны бла ушакъ бардыргъанм- Идирис, археологияны къалай бла сайлагъанса?

- Идирис, археологияны къалай бла сайлагъанса?

- Атам сабий заманымда эрттегили Египетни юсюнден кёп сейир хапарла айтыучу эди. Аны юйде библиотекасы  бу темагъа китапладан  толу болгъанды. Фыргъауунланы юслеринден айта келсе: «Тутанхамон сабий заманында  окъуна болгъанды къырал  башчысы, сен да, хайт десенг, андан артха къаллыкъ тюйюлсе. Ёмюрле озгъандан сора да атынг китаплада жазылгъанлай къаллыкъды», - деп серлендириучю эди мени. Аны бек уллу мураты - кеси кёзлери бла пирамидаланы кёрюрге эди, жарсыугъа, ол умуту толмагъанды.

Жылдан-жылгъа ёсе, акъыл ала баргъаным сайын египтология жюрегиме теренден-терен кире баргъанды.  Тюрлю-тюрлю литератураны окъуп, кесиме Египетни сейир эмда ариу дуниясын ачханма. Аны юсюнден тинтип билирге итиннгеним бюгюн да тынчлыкъ бермейди.

Анамы излеми бла кесим жаратмагъан окъуугъа киреме. Вузда окъугъан заманымда ингилиз тилни энчи дерслерине жазылама. Аны манга терен билирге керек эди. Нек дегенде Каирни университетине кирирге борч салгъан эдим, анда уа ансыз болаллыкъ тюйюлсе. Алай бла окъууну бошап, ингилиз тилни да терен билип, айтылгъан шахаргъа тебирейме. Чырмаусуз  аны археология факультетине киреме.

Мында, мен суннганча, окъургъа тынч болмагъанды. Арап тил бла тыйгъычлагъа тюшюннгенме. Къалай-алай болса да, жюрегим  алгъа элтгенлей тургъанды. Ма алай бла археологиягъа жолум атамы сейир хапарларындан башланнганды.

- Биринчи сынамынгы юсюнден да айтсанг эди?

- 2003 жылда бизни курсдан он адамны белгили археолог Андрей Кривошапкинни къаууму бла Ташкентге жибередиле. Ол палеолит заманны тинтеди. Аны илму къаууму бла Чактал заповедникде Оби-Рахмат дорбунчукъгъа  (грот) къараргъа  барабыз.

Келген жерибизде тёгерек-башха къарайма, алай тинтирча, къазыу ишле бардырырча белги кёрмейме. Терс келген болурбуз деп да сагъыш этеме, алай башчыбыз лагерьни былайда жаябыз,  дейди. Аны айтханына кёре, быллай жерге археологну кёзю жютю болады эм ол жерден кёп соруулагъа жууапла берлик, залим затла чыгъарырыбызгъа толу ийнандырады.

Керти окъуна, тинтген жерибиз бир да бир бай эди табылгъан затлагъа. Асламысында-адырла бла жаныуарланы сюеклери. Андан сейир затла да чыгъардыкъ. Сёз ючюн, къол бичакъ. Ол къабанны газыу тишинден этилген эди. Ол а бек сейирди. Нек дегенде палеолит заманда хар нени да ташдан жарашдыргъандыла.

Эм уллу къууанчыбыз а сабий жашчыкъны сюеклерини кесеклерин тапханыбыз болгъанды. Биринчи тинтиулеге кёре ол 60 000 жыл мындан алгъа жашагъанды. Бу болум дунияны археологларын уллу сейирге къалдыргъанды.

- Палеолитни энчилиги недеди?

- Бу заман алимлеге артыкъда сейир кёрюнеди. Нек дегенде палеолитде «акъыллы адам» маданият адамгъа кёчеди. Ол а неди? Инсан сынамын кенг жайгъанды, билимин кёплендиргенди, ёсе келген тёлюсюн юйретгенди. Къысхасын айтханда, таш ёмюрден жангы бийикликге чыкъгъаныды.

Дагъыда табылгъан сюекле сейир шартны ачыкълагъандыла – лабораторияда жангыдан этилген тинтиулеге кёре,  баш сюеклени энчиликлери бардыла.  Аны эки тюрлю заманнга санаргъа боллукъду: «акъыллы адамны» заманына эмда неандерталецленикине. Археология ачыкълагъаннга кёре уа, ол генетика терек 400 000 жыл мындан алгъа айырылгъанды. Алай бла бизни тапханыбыз, белгиленнген замандан эсе да кеч болгъан гибридизациялыкъны кёргюзтеди. Ол а илмуда артыкъ да магъаналыды.

- Идирис, Дарвинни теориясына кёре, неандерталецле бизни ата-бабаларыбыздыла дерге боллукъду. Ол алай эсе, биз бюгюнлюкде да айный, жашауубузну тири бардырабыз, ала уа энчи тюрлюча нек къырылгъандыла?

- Ата-бабаларыбыз деген оюм терсди. Адамны эволюциясына къарасанг, жууукъ жетедиле дерге боллукъду. Ол да толусунлай алсакъ, алай тюйюлдю. Бюгюнлюкде, белгилисича, Дарвинни теориясы терсге саналады. Аны ишинде маймулдан гуппур айланнган адамгъа кёчген генеология звеносу жокъду эмда археологияны тарыхында анга ушагъан зат табылмагъанды.

Неандерталецледен эсе «акъыллы адам» табийгъатны тюрлениулерине игирек киришгенди. Сора адамла уллу-гитче жаныуар деп къарамай жюрюгендиле уугъа, была уа -жаланда уллулагъа. Дагъыда адам болумлуракъ болгъанды уугъа керекли затланы къурашдырыуда, неандерталецле уа, айныялмай таш ёмюрде къалып къалгъандыла. Алай бла жокъ болгъандыла. Бу шарт сёз бла айтылгъанча терк болмагъанды. Ол 100-120 минг жыл баргъанды.

- Энди жангыдан ишинге къайтайыкъ. Бюгюнлюкде  не бла кюрешгенинги айтсанг эди?

- Каирде Британияны университети барды. Ол а, швейцарлы археолог  Джозеф Арнольдну чакъырып, Мерса-Матрух шахарда къазыу-излем ишле бардырады. Мен  аны къауумунда тинтиучю алимни болушлукъчусума.

Фрескалагъа кёре бу жерледе Клеопатра солургъа сюйюучю эди. Шахардан жети километр кетип, къаяла ичинде «Клеопатраны хамамлары» деген жерчик барды. Шёндю бизге урунургъа  бёлюннген тийреде къазыу ишле бардырыла турадыла. Бусагъат заманны технологиялары бла хайырланып, алайны тинтгенбиз биринчиден. Сегиз метр теренликде мекямгъа ушагъан зат барды. Борчубуз - аны хар несин ачыкъларгъады.

2015 жылда Сафагада Клеопатраны къуллары жашаучу жерни тапханбыз. Алты гектар жерде - эки жюз юйчюк, алтмыш эки къабыр эмда юч ёлюк хазырлаучу жер. Мумификация этгенде хайырланылгъа  керекле топуракъ орунлада иги сакъланнгандыла. Баш юйюню къабыргъалары иероглифле бла жасалыпдыла. Ала билдиргеннге кёре, Клеопатраны жашау жолуну бир кесеги жазылады, аны бла бирге аны къызы  Селена Экинчини юсюнден.

Бу жазыула семиртилгенча кёрюнедиле, нек дегенде анда эрттегили Римге Клеопатра кеси сюйгенча патчахлыкъ этгенди, аны императору уа къызны баш къулуду деп жазылады. Биз билгенден а  ол алай тюйюлдю.

- Тинтиуле, къазыу-излем ишле бардырылгъан белгили «Долина Фараонов» деген жерде уа болгъанмыса?

- Бу бирча сейир эмда жашырын жерге саналады. Халкъда жюрюгенча, телевизорда кёргюзтгенча тюйюлдю, бери кимни болса къоймайдыла. Энчи билимли болургъа керекди. Сора «ётюрюк» къабырла бек кёпдюле иесиз саркофаглары бла. Ала нек салыннганларына дунияда бир алим толу жууап бералмайды.

Мында ишле бардырыргъа жарагъан лицензияны 2018 жылда алгъанма, алай экспедиция мажаралмайма. Мингле бла долларла керекдиле. Бизни ишде уа аллай уллу ахча жюрюмейди, жаланда спонсорла табылмасала. Аланы уа сейирлери азайгъанды. Нек дегенде ахыр жыллада къуру тоналгъан неда «ётюрюк» къабырла тюбегенлей турадыла.

Документлеге кёре Хуфуну, Тутанхамонну, Нифертитини керти асыралгъан жерлери алыкъын табылмагъандыла. « Фыргъауунла тары» тюпден-башха тинтилгенди, аны себепли ол къабырла анда болмазла деген оюмум барды. Архивлеге жюрюп, кёп сюзюуле этгенме. Сфинксни алып айтханда, белгилисича, ол пирамидалагъа дери салыннганды. Ким эм къачан  жарашдыргъаны белгисизди, углеводород тинтиу да ачыкълаялмагъанды аны жыл санын. Мени оюмума кёре, Хуфуну асыралгъан жерин Сфинксни тюбюнде излерге керекди. Нек дегенде битеу жазылыулада, фрескалада экиси да бирлешипдиле. Алай къырал аны тийресинде къазыу ишле бардырыргъа эркинлик кишиге да бермейди.

Бюгюнлюкде баш муратым - бара тургъан заманда, спонсор табып, экспедиция жыйып, башында сагъынылгъан фыргъауунладан бирини асыралгъан жерин табаргъады.