Мыйыны амаллары чексизмидиле?

Адамны мыйысында болгъан онгла жаланда 5 процентге хайырланыладыла, деген оюм жюрюйдю. Алай ол да жетеди сейирге къалдырырча жангылыкъла этерге, бек уллу жетишимлеге жетерге. Мыйы 100 процентге хайырланылса уа не боллукъ эди? Аллай заман а келирми? Адам улу  къалай айнырыкъ эди? Аны юсюнденди  биология илмуланы доктору, Адамны морфологиясыны институтуну нервала системаны айнытыуну лабораториясыны башчысы Сергей Савельев бла ушагъыбыз.

-Акъылдан азап чегиу дегенни не магъанасы барды? Ол адамны саулугъу бла байламлымыды?

-Аллай азаплыкъ  жокъду. Адам акъыллы эсе , ол къаллай дунияда жашагъанын ангылайды, аны жорукъларын, адет-тёрелерин да биледи. Аны себепли, Чацкийча, «эшеклеге» акъыл юйретирге кюреширик тюйюлдю. Акъылдан азап чегиу – ол жазыучуну башында жаратылгъан болмачы оюмду.  Биринчиден, тюз акъыллы адам, къатындагъы  болумну ангылап, тёгерегиндегилеге бийикден къарамайды, аладан асыры кёп зат излемейди. Экинчиден а, акъылын, билимин да кесине таплыкъгъа хайырланыргъа кюрешеди.

-Алай эсе, башха тюрлю сорайым: мыйыгъа асыры уллу ауурлукъ жетдириу адамгъа хата келтирирге боллукъмуду?

-Адамны мыйысыны тохтаусуз ишлеп турурча къарыуу-кючю да барды, деген оюм жюрюйдю. Ол терсди. Аны да  чеги барды. Адамны этген жумушу артыкъ уллу акъылны излемей эсе, сёз ючюн, ол жукъларгъа жатарны аллында  диванда олтуруп газет окъуй эсе, аны организмини кючюню жаланда 9 проценти къоратылады. Окъугъаны жюрегин къозгъай эсе, чибижини ашха къуйгъанлай эте эсе, ол заманда кючню къоратылгъаны 25 процентге дери жетеди. Ол  а анга уллу ауурлукъду. Организм анга къажау амалла излейди. Биз эринчеклик, мёхеллик да ма аны ючюн этебиз. Чыгъармачылыкъгъа уа ма ол жыйырма беш процент керекди.  

 Аяулукъ да изленеди

-Да сора саулукълу болур ючюн акъыл кючню аяргъамы керекди?

-Биз билмей тургъанлай да болады алай. Адамны мыйысы асыры уллу ауурлукъну кётюралмайды. Ма ол 25-процентлик кюч бла ол бир-эки ыйыкъ ишлеяллыкъды. Артда уа таркъайып тебирейди. Мыйы алай къуралгъанды: киргени ючюн бир сом, чыкъгъаны ючюн юч сом тёлерча. Биз эки ыйыкъны бир бири ызындан акъыл ишни оздуруп тамамлай эсек, артда алты ыйыкъны  солургъа тюшерикди. Мыйыны къарыуун къайтарыр ючюн.

-Сиз айтханнга кёре, акъыл иш бла ауурлукъ жетдириу мыйыгъа хаталыды?

-Хау.

-Мен а сиз ауур акъыл иш аны бютюн кючлендиреди, дерик суннган эдим. Къара иш адамланы санларына бютюн къарыу бере ушайды да?

-Угъай, адамны шаугютлерине да асыры уллу ауурлукъ жетдириу иги тюйюлдю. Сиз физкультура бла къадалып кюрешип, элли жылгъа дери субайлай, ариулай къаллыкъсыз. Алай шаугютню къуруда ишлетип турсагъыз, ол миллиард кереден сора ёлюп къаллыкъды. Санлагъа асыры уллу ауурлукъ жетдирип туруу  ёлюмге келтирмей къоймайды. Шаугют бла, мыйы бла да ма алайды. Профессионал спортчуланы араларында ёлгенле бош адамладан эсе он кереге кёпдюле. Ала бек къыйын аууруладан къыйналып ёледиле. Спортда оздуруу да саулукъгъа хаталыды.

-Мыйыны аз ишлетиу а хайырлымыды?

-О, ол хар къырал башчыны да муратыды.

-Мыйыны хомухлугъу акъылсызлыкъгъа келтирлик тюйюлмюдю?

-Мыйыны юсюнден дунияда бек кёп таурух жюрюйдю. Алай сылтау бирди: мыйы ишлер ючюн уллу кюч салыргъа тюшеди, аны себепли ол ишлерге сюймейди. Ма бирлени мёхелликлерини, эринчекликлерини, къыйналып угъай, урлап байыкъланыргъа итиниулерини сылтауу ма андады.

Биреу кёргенни башхасы нек кёрмегенин  ангылатыр  онг жокъду

-Бек уллу хунерликлери, фахмулары болгъан адамла бардыла. Сёз ючюн, бир такъыйкъаны ичинде акъылында тёрт къаты числоланы бирге къошуп, тергеп чыкъгъанла. Илму аны ангылаталамыды?

-Аллай хунери болур ючюн физика-математика школда окъургъа керекди. Ол къыйын тюйюлдю, анга бек иги амалла бардыла. Дагъыда, аллай тергеуле этер, акъылынг саулай да анга берилир ючюн, башха затладан хапарынг бек аз болургъа керекди. Тарыхда аллай адамла болгъандыла: цифраланы бирге аламат уста къоша билгендиле, жаланда кеслерини ахчаларына жетгенде. Алай ала андан сора бир затха жарамагъандыла.

Акъыл - кеси бир ангыламды

-Мыйыны бла акъылны араларында не  байламлыкъ барды?

-Акъыл – кеси бир ангыламды. Къурт тузлу суудан ашха сюркелип бара эсе, ол акъылмыды? Психологла оюм этгенден, хау. Алай физиология кеси аллына болмайды. Кертиди, анда фахму деген энчилик барды. Биреуню мыйысы анга тамаша  макъам къурашдырыргъа онг береди, башхасында уа аллай фахму жокъду. Мыйы –ол  хар адамны энчилигин, башхаладан айырмалылыгъын белгилеген затды. Ма аны ючюн ушамайдыла адамла бир бирлерине. Хар бирини энчилиги тёлюден тёлюге ётюп да бармайды. Фахмулу атаны неда ананы сабийи хунерсиз болуп да къалады. Аллай зат  а терк-терк тюбеучюдю.

-Акъыл мыйыны бла санны ортасында келечилик борчну толтурады дерге боллукъмуду?

-Угъай. Акъылны илму  бла ангылатыр къарыу жокъду. Акъыл –ол неди? Бармагъынг бла компьютерни тюеклерин уруу? Телефонну кнопкаларын басыу? Оннга дери санау?

-Къалай-алай болса да, ол адам бла байламлыды.

-Аны былайды деп, шарт айтырча тюйюлдю. Акъыл жаныуарлада да барды. Жаланда адам акъыллыды, жанлары болгъан башхала уа акъылсызладыла деп тохтагъан терсди.  Алай адам  табийгъатда, жамауатда да болмагъанны къураргъа боллукъду. Сёз ючюн, гумулжукла уа  алада болмагъанны къураяллыкъ тюйюлдюле. Къалакъ къуртла, маймулла окъуна аланы тайпаларында  болмагъанны жараталлыкъ тюйюлдюле. Адамны уа ол къолундан келеди. Аны энчилиги недеди? Ол кесини хунерлиги бла анга дери киши да эталмагъанны къурайды.

Европачылагъа - заранлы тюрлениуле

-Мыйыны айныууну чеги бармыды?

-Ол сорууну бергенле адамны мыйысы 200 минг жыл мындан алгъадан бери бир халилей тургъан, андан бери тюрленмеген сунадыла.

-Тюрлениуле уа бармыдыла?

-Эки жюз минг жылны ичинде, андан аз заманнга окъуна, 135 минг жылгъа, адамны мыйысы 250 граммгъа  азайгъанды. Мен шёндю Европаны юсюнден айтама. Нек дегенде ала хунерли, уста, акъыллы адамланы къурутуп, бир бирге ушагъанланы (конформистлени) сайлагъандыла.

-Мыйыны тюрлениую хаталымы эди?

-Европагъа - хау. Европачыла бек кюйсюз сайлауладан ётгендиле. Аланы мыйылары гитчергенди. Конформизм хорлагъанды.

 Кючю ахырсыз тюйюлдю

-Мыйыны чексиз онглары бар эселе, ала адам улугъа къоркъуулумудула?

 -Биринчиден, аны кючю чексиз тюйюлдю. Экинчиден, адамны мыйысы шарт биология жумушланы тамамлар ючюн деп жаратылгъанды да, аны башха муратлада «жегиуню» ол  бир да унамайды. Аны себепли ишлерге  сюймейди, онгу болгъаны къадар сюерик да тюйюлдю.

Эриннген заманыбызда бизде болгъан эндорфинле мыйыгъа тёгюледиле, ала уа бизни бир зат ишлемей, бош турургъа тюртгенлери бла къалмай, андан зауукълукъ да тапдырадыла. Ишлеп башласагъ а, мыйы  бизни тохтатыр амалла излеп башлайды.

-Эринчек мыйыны зор бла ишлетирге онг бармыды?

-Барды. Амалсыз  кезиуюгюзде эмда акъыл керек болгъанда. Алай ол заманда да мыйы сизни алдаргъа кюреширикди. Бек фахмулу адамны мыйысы окъуна ишден албугъартыргъа кюреширикди. Ол себепден аллай адамланы жыйырма чыгъарма ишлеринден жаланда бири закийди, къалгъанлары –жалгъанла.   

 Эси тюз компьютерникичады

-Адамны мыйысы жаланда беш процентге хайырланылады деген тюзмюдю?

- Алай суннган адамда ол, эштада,  эки процентге да жетмейди.  Мыйы саулай ишлейди. Ол компьютерни эсичады: ёчюлтселе, гунч болуп кетеди. Адамны кислороддан бла ашдан айырсала, алты минутдан сора мыйы эсин тас этип эмда ёлюп башлайды. Ол биз жукълагъан заманда да бизни энергиябызны он процентин алып турады.

Акъыл ишкъартлыкъны тыяды

-Мыйы къартаямыды? Акъылдан кем бола барыу неден башланады?

-Мыйыны къартайгъаныны баш сылтауу – нейронланы ёлгенлериди. Аланы саны чексиз тюйюлдю. Адамда уа ала ананы къарынында окъуна ёлюп башлайдыла. Элли жылдан сора уа ала кёпден-кёп къорап тебирейдиле. Хар он жылдан мыйыбыз нейронладан 30-шар грамм тас этеди. Адам къартайгъынчынга дери  ол хал ма алай барады.

Башынгы ишлетмесенг, тамырлада къан жюрюп турурча, ала нейронланы къан бла жалчытырча этмесенг, сексен жылгъа мыйы 100 граммгъа эм андан да кёпге азайыргъа боллукъду. Билимлерин дайым да ёсдюрюп тургъан адамла эслиликлерин тас этмей кёпге дери турадыла.

-Да сора акъыл иш мыйыгъа дайым да керек болуп турады?

-Хау. Ол къартлыкъдан сакълайды. Алай кроссвордла, «Что?Где? Когда» бериулеге къарау бла мыйыны къартая барыуун тыяллыкъ тюйюлсе. Аны ючюн алгъын  тюбемеучю проблемаладан къутулууну мадарларын излерге керекди. Шахматла ойнап да  къартлыкъны тохтатырыкъ тюйюлсе, ала акъыл излемеген оюндула. Бош комбиторикады. Жарсыугъа, кёпле творчествону бла комбиториканы айыралмайдыла. Комбиторика - ол тёрт къагъытны аласа да, анга тёртюнчюсюн къошаса, мыйы уа бош турады.

-Дунияны айный баргъаны бизни бютюн акъыллы этерикмиди?

-Угъай. Къууанырча зат жокъду: бирчалыкъны (конформизмни) жайыла баргъаны эмда тёгерекдеги болумгъа кесибизни дайым да  жарашдырыргъа тюшгени, хунерлигибизни, фахмубузну къыралгъа къул этип тургъаныбыз ючюн мыйы гитчеден-гитче болуп барлыкъды. Аллай хал сакъланса,  ол дагъыда 250 граммгъа азайырыкъды.

-Да сора, биз алгъа угъай, артха барабыз? Адамгъа да акъыл къошулгъан угъай, бютюн таркъая барады?

-Жарсыугъа ,ол алайды.