Потребкооперация - эллилени къолайлыкъларын кётюрюуню амалы

- Бизни къыралда, бегирекда элледе, социал болум бюгюнлюкде артыкъ иги тюйюлдю дерчады. Къабарты-Малкъарны да башха регионладан бу жаны бла башхалыгъы хазна жокъду. Статистика шартлагъа кёре, бизни республикада  малланы, къойланы бла эчкилени эмда тауукъланы аслам кесегин энчи иели мюлкледе тутадыла. Алай алада неллай бир продукция чыгъарылгъаны хазна эсепленмейди, аны сатыуда чурумла болгъанына да ишек жокъду. Бу ишге артыкъ уллу магъана бермезге да болур эди, алай эллилени къолайлыкълары, асламысында, ала кеслери жарашдыргъан эл мюлк продукция къалай сатылгъанына кёре болады. Аны эсге алсагъ а, аллай жерледе жашагъанлагъа бу жаны бла себеплик этиу - социал болумну игилендирлиги баямды, - дейди РАЕН-ни академиги, РФ-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу Пшикан Таов. Бу материалда алим потребкооперацияны хайырлылыгъыны, ол эллилени къолайлыкъларын кётюрюуде бек къыйматлы амал болуруну юсюнден айтады.

- Белгилисича, элледе кеслери жарашдыргъан эл мюлк продукцияны шахаргъа барып сатаргъа кёплени онглары жокъду. Аны учуз багъасы бла саудюгерчилеге бергенден а не файда къалсын... Алгъын эллилеге потребкооперация болуша эди. Кооперативле адамладан продукцияны артыгъын белгиленнген багъасы бла  сатып алгъандыла. Бюгюнлюкде да, мен оюм этгенден, власть органла бу амалгъа тийишли эс бурургъа керекдиле.

Бир-бир регионлада, сёз ючюн, Башкирияда, Татарстанда, Удмуртияда, Оренбургс эмда Псков областьлада быллай организацияла тас этилмей, шёндюгю дунияны излемлерине да келишип, къыйматлы ишлеп келедиле. Къоншу Ставрополь крайда да потребкооперация керек болгъанына тюшюннгендиле, анга не жаны бла да себеплик этип башларгъа оноулашхандыла.

Бизни республикада уа иш къалайды? Кооперативлени жангыдан къурамай боллукъ тюйюлдю деп, мен власть органлагъа ал кезиуледе неллай  бир эсгерген эсем да, жууап берген болмагъанды. Муниципалитетлени администрациялары да анга артыкъ магъана бермейдиле. Аслам эс иели мюлклеге угъай, фермер мюлклеге бериледи. Ол а элледе социал халны осалыракъ этеди, адамланы да ачыуландырады.

Союзну заманларында жетишимли ишлеген Каббалкпотребсоюзну не аз да хайыр келтирген мюлкю эртте окъуна учуз багъасы бла сатылгъанды. Къалгъан затлары уа иги да тозурагъандыла. Аладан бир тюрлю хайыр алыр ючюн жангыртыу мадарлагъа аслам кесек ахча къоратыргъа керекди. Алай организацияны бюгюнлюкде аллай онгу жокъду. Дагъыда бир чурум: шёндю потребсоюзну системасына кирген талай предприятияны биз айтханча аллай кооперативлеге санаргъа жарамайды. Ала жаланда ахча ишлерге деп къуралгъандыла.

Шёндюгю дунияда терк тюрлене баргъан экономика республикада потребкооперацияны жангыдан къураргъа кереклисин шарт кёргюзтеди. Сёзсюз, ол женгил иш тюйюлдю, алай аны башламай а жарамайды. Къырал власть органла да болушуп, хар районда да (аланы энчиликлерине кёре) ётмек биширген, татлы суула эмда къыйма чыгъаргъан, сют жарашдыргъан, кёгетледен, жемишледен аш-азыкъ продукция этген производствола ачаргъа керекди. Алагъа сырьёну уа, айтылгъаныча, адамладан сатып алыргъа тийишлиди.

Мен оюм этгенден, бу ишни чеклеринде (потребкооперацияны жангыдан къурауну) элледе башха ууакъ производствола да кюч ала барлыкъдыла.  Банкланы, страховой компанияланы бёлюмлери, тюрлю-тюрлю мастерскойла, къонакъ юйле ачыллыкъдыла, сатыу-алыу рынокла къураллыкъдыла, туризм да айнып башларыкъды.

Бу башламчылыкъгъа къыралны жанындан этиллик болушлукъда, баш магъана шёндюгю предприятияланы къураугъа, алада эм иги технологияланы сингдириуге эмда тийишли инвестиция проектлеге себеплик этиуге берилирге керекди. Потребкооперация жаланда ма ол заманда жетишимли боллукъду.

Талай вопросланы тамамлаугъа толтуруучу, законла чыгъарыучу, жер-жерли власть органла да бирлешип тири къатышыргъа керекдиле. Быллай кооперативлени къуралгъаны эллилени да иш бла жалчытырыкъды, муниципалитетлени уа (налогла тёленип) къолайлыкъларын игилендирикди.

Ишни неден башларгъа керекди? Мен оюм этгенден, биринчиден, кёп функциялы кооперативлени къураудан. Ала ууакъ производство бла кюрешгенлени барын да бирлешдирикдиле. Аны хайыры бла, артыкъ къоранчла этилмей, ол адамланы ишлерин законлу халгъа кёчюрюрге, къырал алагъа дотацияла бла болушлукъ этерге, хар элде да продукцияны сатып алгъан пунктла къураргъа онг боллукъду.

Ызы бла, потребкооперативле айнып, кюч алгъанларындан сора, ала производствону кенгертирге кереклисине келликдиле. Бу кезиуде  продукцияны жарашдыргъан предприятияла къуралып тебирерикдиле. Сатыу-алыу рынокда бегирек да неге иги сурам болгъанына кёре, производствола да алай ишлерикдиле.

Элледе ишсизликни азайтыр ючюн адамлагъа не жаны бла да онг берирге, билеклик этерге керекди. Кооперация уа артыкъ уллу къыйын салмай ол тийреледе жашагъанланы къолайлыкъларын игилендирирге боллукъ амалды. Къабарты-Малкъаргъа уа ол бек магъаналыды. Къайсы ишни да хайыры аны ючюн нелляй бир тёленнгенине кёре болады. Айныгъан тыш къыраллада элледе товарла чыгъарыучула продукциялары ючюн аны розница багъасындан 65-75 процентни ала эселе, бизни къыралда, экспертлени оюмларына кёре, аны ёлчеми рынокда жюрюген багъаны ючден биринден озмайды. Къалгъанын посредникле аладыла.

Сёзсюз, къырал болушмай, бизни республикада быллай магъаналы ишни тамамларгъа амал жокъду. Субсидияла бла себеплик этиу программалагъа эл мюлк кооперативле къошулуп башланнганлары РФ-ни власть органлары кооперациягъа аслам эс буруп тебирегенлерин кёргюзтеди. КъМР-де уа анга энтта да артыкъ магъана берилмейди. Хау, бардыла талай агрохолдингле эмда кёп профильли уллу кооперативле, алай ала иели мюлкледен продукцияны сатып алыу бла кюрешмейдиле.

Алай бла мында кётюрюлген проблемаланы тамамлар умутда быллай ишле этилирге керекдиле. Биринчиден потребкооперацияны айнытыу жаны бла республикалы программа жарашдырыргъа тийишлиди. Аны кесин да  регионну энчиликлерин да эсге алып. Программада иели мюлклени айнытыугъа, жангы бёлюмлени, эт, сют, кёгет, жемишле жарашдырыучу производстволаны къураугъа себеплик этиу мадарла да белгиленирге керекдиле. Бу документни магъанасы чексиз бийикди. Нек дегенде эллени социал-экономика жаны бла айнытыуда кооператорла власть органланы ышаннгылы партнёрлары боллукъдула.

Бу программагъа тийишлиликде КъМР-ни Правительствосу да кооперативлени айнытыу жаны бла бегим этерге керекди. Ол санда элледе жашагъанланы арасында къолайсызыракълагъа кредитле бериу амалланы да белгилерге эмда бу иш бла кюреширик банкланы тизмесин жарашдырыргъа.

Парламент да иели мюлклени бла кооперативлени арасында байламлыкъла къураугъа себеплик этген закон чыгъарыргъа керекди.

Ахырында айтырыгъым: шарт борчла салынмай, жууаплы болгъанладан сурам да къаты болмай, жаланда хапарла бла иш жеринден теберик тюйюлдю. Бу проблеманы тынгылы тамамлап башларгъа заман жетгенди.

Омарланы Мурат хазырлагъанды.
Поделиться: