«Улутхачыланы асыгъыз!»

Майданлада асмакъла - ол жахилликди,жаныуар кюйсюзлюкдю. Алай Россейде долларланы миллионла бла урлагъаннга 2,5 айны тюрмеде турургъа оноу чыгъара эселе, халкъыбыз аллайланы Ирандача жууапха тартыуну тап кёрмезми?

Жамауатны аллында ёлтюрюу

Мен Иранда алты кере болгъанма, ёлтюрюрге деген оноу къалай толтурулгъанын да эки кере кёргенме. Биринчисинде - эки сабийни жойгъан мурдарны, экинчисинде наркотикле сатханладан улутха алгъан чиновникни асхандыла. Эки жолда да Тегеранда сюдню мекямыны аллында майданда эрттенликде эртте адамла мингле тюз да той-оюннга къараргъа келгенча жыйылгъан эдиле, гитче сабийлерин да биргелерине алып. Асмагъ а жюкле кётюрюучю краннга тагъылып эди.

Алгъа къадий шериат бла  аманлыкъчыгъа анга деп  чыгъарылгъан оноуну окъугъанды, ызы бла башына машок кийиргенди. Полицияны офицери кнопканы басып, кранны буруну ёрге кётюрюлгенди, анга тагъылып тургъан бау аманлыкъчыны боюнун къысханды…

Кертисин айтханда, ол кезиуде мен артха бурулгъан эдим. Жыйылгъанла уа башха тюрлю жюрютгендиле кеслерин. Сабийле къарс ургъандыла, эр кишиле бола тургъан ишни мобиль телефонларына алдыргъандыла. «Быллай амалла улутхачылыкъны къурутургъа болушурламы дейсиз?»-деп сорама мен иранлы журналистден. «Болушмай а!- деп ауазын кётюреди ол.- Кесинг бир сагъыш этчи, биз улутхачыланы асмасакъ эдик, жашауубуз жаханимге айланыр эди!»

Къуллукъларына да къарамай

2015 жылда Иранда 977 адамны асхандыла. Аланы асламысы къоншу Афганистандан героинни келтириу бла байламлы статьялагъа кёре терсленнгендиле. Асылгъанланы тёртден бири –полициячыла, къуллукъчула,чекчиле. Ала наркотикле сатыучуладан «саугъала» алып тургъандыла. Закон улутханы ёлчемине къарамайды, аны алыуну санайды аманлыкъгъа.

Иранда коррупционерлени асыу бла чекленип къалмайдыла, бармакъларын да кеседиле. Беш жыл мындан алгъа Ич ишлени министерствосу гитче гильотина окъуна къурагъанды. Чиновник улутханы наркомафиядан угъай, бош адамдан алгъан эсе, биринчи кере аны чыканайын кеседиле (бирде уа къырал къуллукъда окъуна къоядыла). Ючюнчю кере тутулгъанны уа къолун саулай юзюп аладыла.

Бу къыралда адамны къуллугъу гитче неда уллу болгъанына къарамайдыла. Кёп болмай Иранны  алгъыннгы вице-президенти Мохаммад Реза Рахимини бизнесменледен ахча даулап тургъан правительстволу чиновникле бла бир тилли болгъаны ючюн тутхандыла. Ол ишге кёре битеу 11 адам тюрмеге салыннганды.

- Рахими коррупционерлени бандасына болушуп тургъанын шарт тохташдырсала, аны асмакъгъа арсарсыз асарыкъдыла,- дейди иранлы ёкюл Али Амири. - Юч ай мындан алгъа сюд Иранда бек бай адам Бабак Занджанини, аны бла бирге уа къырал аппаратны юч ишчисин да нефтьни жашырын фирмаланы юслери бла сатып, файдаларын жашыргъанлары ючюн ёлтюрюрге деп оноу чыгъаргъанды.

-Бусагъатда правительствода арсарлы болуп турадыла - аманлыкъчыланы жамауатны аллындамы ёлтюрюрге неда тюрмеде шагъатла болмай асаргъамы… Иран Западны аллында кесини даражасын кётюрюрге сюеди. Майданда асмакъгъа асыучу кранла бла уа ол муратха жетген къыйыныракъ боллукъду. Алай иранлыла уа жамауатны аллында жууапха тартыуну дурус кёредиле. Ма аллай кюнледе уа терезелеринде «Улутхачыланы барысын да асыгъыз!» деген плакатланы тагъадыла.

Иранда полициячыланы, врачланы, устазланы араларында ууакъ улутхачылыкъ бек аз тюбегенин белгилерчады. Аны алайлыгъы уа къоркъгъандан болады. Къолунгда бармакъларынг жетмей эселе (неда къолунг саулай жокъ эсе), аны кишиден жашыраллыкъ тюйюлсе: адамла аманлыкъчыны бек терк танып къоярыкъдыла.  Алай аны башха сылтауу да барды - къырал къуллукъчуланы хакълары уллуду - чыны уллу болмагъан полициячы 500 доллар, университетде преподаватель -1000, доктор 1200 доллар аладыла. Жыйырма баксны даулагъандан алагъа магъана жокъду: ахчалы ишни тас этериксе, аны бла бирге уа бармакъсыз да къаллыкъса.

Наркотикле сатыучула бла уа иш башхады - мында бек уллу ахча жюрюйдю. Аны себепли чиновникге неда  право низамны сакълаучу органлада къуллукъ этген офицерге терилмей къалыргъа бек къыйынды. Эркин этилмеген товар алай бла жибериледи.

Къалай-алай болса да, крандагъы асмакъла Иранны шахарларыны орамларында алыкъа кетмегендиле. Ала къуру Тегеранда угъай, Мешхедде, туристле кёп санда келген Исфаханда да жамауатны аллында асмакъгъа асыу ай сайын бардырыладыла. Ёлюкле уа бир ненча сагъатны тагъылып турадыла,башхала кёрсюнле да, къоркъсунла деп.

Барысы да тёлегендиле

- Запад къыралла анга акъылдан шашханлыкъгъача къарайдыла,-дейди Захедан шахарда шериат сюдде ишлеп кетген Хусейн Кабири.- Алай ала бизде 40 жыл мындан алгъа  монархия низамны кезиуюнде болгъан халны унутхандыла. Гаишникле автобусланы водительлеринден окъуна ахча дауламай къоймагъандыла. Полициячы, къалауурлукъгъа чыкъгъанлай, таматасына игирек сауут алыр ючюн тёлегенди, устазла  сабийни бир классдан башхасына ётдюрюр ючюн ахча алгъандыла, алайсыз экинчи жылгъа къояргъа боллукъ эдиле…

Тагъылып тургъан ёлюкле, сёзсюз, элгендиредиле, алай  ислам республиканы андан башха амалы жокъду. Алайсыз Иранда коррупция, биягъыча жайылып, жюз жылла бла болуп келгенича, бегейтилип къаллыкъды.

Айтып къояйым, мени сартын, жамауатны, артыкъда сабийлени алларында адамны ёлтюрюуню орта ёмюрледен келген жахилликге, кийикликге санайма. Андан сора да, шартла кёргюзтгенлерича, кюйсюз амалла артыкъ къыйматлы болмайдыла - Transparency International-ни коррупция бла байламлы рейтингинде Иран Украина эмда Никарагуа бла бирге 130-чу жердеди. Алай, башха жаны бла къарагъанда, бизнича улутхачылыкъ ёмюрледен бери да жорукъ болуп келген къырал бармакъланы кесиу эмда майданлада асмакъгъа асыу дегенча мадарла этмесе эди, ол не халгъа келлигин акъылыгъызгъа бир келтирчигиз.

Айхай да, Россей да улутха алыу бла Ирандан узакъгъа кетмегенди- Transparency International-ни рейтингинде ол 119-чу жердеди. Андан а бир соруу чыгъады: бизде бир-бир къырал къуллукъчула миллионла бла долларла урлагъанлары ючюн жаланда 2,5 айгъа тутулсала, халкъыбыз аллайланы, Ирандача, жууапха тартыуну тап кёрмезми? Огъесе ол халгъа жетдирмезгеми кюрешейик?