Таулу той

   Оруслу жолоучу В.Я.Тепцов, жюз жыл мындан алгъа Кавказда кёп жюрюп, «По истокам Кубани и Черека» деп китап чыгъаргъан эди. Бир он жыл мындан алгъа уа анга  М. эм В.Котляровланы издательстволары аны жангыдан  басмалагъандыла. Кертисин айтханда, бу чыгъармада, кёп аллай башхаладача, малкъарлыланы бла къарачайлыланы тарыхларында, жашау турмушларында, адет-къылыкъларында адам ийнанмазча терс айтылгъан затла да бардыла. Болсада окъуучула кеслери оюм этсинле. Биз китапны бёлюмлеринден биринде малкъарлыланы келин келтиргенде этиучю тойларыны юсюнден жазылгъаны бла шагъарей этерге сюебиз.
                                                         
       Чегемде биз таулуланы жангы юйюр къураугъа жораланнган тойларында болгъанбыз. Аллай тойла   ол жерледе жашау эм дин бла байламлы кёп тюрлю  адетле эм къылыкъла бла байдыла. Некях этгенде бек уллу магъананы къызны сатыу-алыу тёре тутады. Ол бери муслийман дин бла бирге келгенди деген оюм барды. Абаданла ол тёрени бизни ата-бабаларыбыз билмегендиле, дейдиле. Биз да, аталарыбыз да, аланы аталары да аны магъанасыз затха, артыкъда жангы юйюр къурагъанлагъа керек болмагъан тёреге санагъандыла. Энди ол  тамырларын терен жибергенди, къалым тёлеуден (къызны багъасындан) бир киши къутулалмайды, къызны къачырып окъуна кетсе да..
   
   Алай бла къызны муслийман дин сатыу-алыугъа айландыргъанды: аны сатадыла, сатып да аладыла, не къадар ариу эсе, аны ючюн ол къадар уллу багъа бередиле. Къызны ата-анасы сатадыла, сатып алгъан а киеу болады, атасы, анасы сюймеселе да. Кертиси уа алай тюйюлдю. Къыз кеси - кесин сатады десек тюз боллукъду. Нек дегенде къалынны, ата-ананы байлыкъларына къошмай, къызны сыйырылмазлыкъ иелигинде къоядыла. Къалын, андан да озуп, эр бла къатынны битеулю ырысхыларына да къошулмайды. Эри ёлсе, ол аны жууукъларыны, сабийлерини араларында юлешинирик ырысхыгъа окъуна да къошулмайды: къатын къалынны, анга  къошулгъан ырысхыны да кесине алады. Эринден айырылса да,  алай. Ол ырысхы бла жашау этеди. Тиширыу ата юйюне къайтса да, къалын аны ёз ырысхысына саналады, болсада юйюрде тиширыуну кечиндирирге уа хайырланылады.

     Битеу ол затла жаланда къызны сатып-алып турурча товар болгъанын «жашырыр» эм ырысхы жаны бла эрине жалынчакъ болмазча  этер муратда къуралгъан мадарладыла. Тиширыу къайынларына кесини бернеси  бла къошула эсе да, ол да тиширыуну иелигинде болгъанлай къалады, эринден айырылгъан тёре болса да, къайтарылып артха бериледи. Анасы ёлсе, аны ырысхысы эрде болгъан къызына берилмейди, атасыны ырысхысындан а ол юлюшлю болады. Эрде тиширыу  ёлсе уа, къалын, берне да аны атасына бла анасына къайтарыладыла, ала къайтарыгъыз деселе.

     Къыз туугъан кюнюнден башлап бернесин жыйып башлайды дерге болады. Жууукълары сабийге саугъа халда мал, ахча бередиле. Сора байрам кюнледе да. Хайырлы сатыу-алыу этселе, иги тирлик жыйсала, малладан кёп тёлю алсала да, къызгъа саугъа этмей къоймайдыла. Ма аллай саугъаладан  къуралады боллукъ юй бийчени мюлкю – багъыр гёгенле, тазла, къазанла, табала эм башха адырла.
Ата юйюнде жашагъанда да, къыз кесини ырысхысын кёбейте турады: юйде аныкъына саналгъан ийнек, башха малла, аланы артда ахчагъа сатыллыкъ бузоулары, къозулары, улакълары болургъа боллукъдула. Ахчагъа уа тёшекле, жууургъанла, жастыкъла, жабыула, кийимле эм башха хапчукла сатып аладыла неда къумачладан кеслери тигедиле.

        Андан сора да, аны  кесини тауукълары  боладыла, анга жюнден, халыдан да юлюш чыгъарадыла, ол аланы  сатып, ахчагъа айландырады, эшип, кийим этеди, согъуп чепкен этип сатады, башхача хайырланыргъа да боллукъду. Алай бла акъыллы эм ишлей билген  къызчыкъла керек кюнде хайырланыргъа, жашау этерге жетерча ырысхычыкъла жыйышдырадыла.

          Жаш да къатын алыргъа эртте окъуна хазырланып тебирейди. Ол 15-16-жыллыгъында башлайды сагъыш этип юй къурауну юсюнден, ол кезиуден тебирейди хазырланып да. Бек  алгъа анга кереклиси ахшы кийимди эм иги сауутду. Ата юйюнден айырылыр муратлы эсе, юй да ишлерге, мюлк да къураргъа керек болады. Бек башы уа – той этерге, къалыннга, къызны атасына, анасына, жууукъларына саугъала сатып алыргъа жетер чакълы ахча мажарыргъа тийишлиди. Аллай бир ахча жыйышдырыр ючюн, кёп жылланы таймай ишлерча тёзюмлюк, заман, кюч-къарыу да керекдиле.

      Былайда жашны жууукъларыны анга хар не жаны бла да этген болушлукъларына сейирсинирчады. Къатын аллыкъ жаш, юйюрлю болгъандан сора да,  ата-анасындан айырылмай жашар муратлы эсе, асламысында уа алай болады, бир зат да берлик тюйюлдюле  къатын алгъаны бла байламлы этген къоранчларын жабаргъа. Къалынны да, этиллик башха къоранчлагъа ахчаны да ол кеси мажарыргъа керекди. Сёз да жокъду анга жууукълары болушурукъларына, жаланда мюлкню бирлигин бузмагъанлай. Жашны жууукълары къызны жаны бла келишиулеге окъуна бир зат бла да къатышмайдыла... Алай эсе да, жашны жаны  къажау сюелип тохтайды тенгликсиз неда аланы кёллерине келишмеген, юйюрге бедишлик келтирирге боллукъ некяхха  (башха динли, башха миллетли, алаша тукъумлу неда бир бири бла тил тутхан юйюрню къызы болса).

        Атасы, анасы ыразылыкъларын бермеселе, жаш къатын алгъынчы окъуна айырылады ата юйюнден. Некях юйюрню намысына заран келтирирча эсе, жууукъла барысы да ол ишни кёрюп болмайдыла, бир-бирде уа абаданланы оноулары бла аны  юйюрню ырысхысындан да къуру къоядыла. Кертиди, мында аллай къатылыкъ бек  аз тюбейди: алгъа келечиликни дин ахлула эм абаданла бардырадыла.Аланы айтханларына, оноуларына уа халкъ къулакъ салмай къалмайды - бек уллу кючдю ол.
     Жашны бек къыйын иши - къалын мажарыуду. Жарлыланы алып айтханда, ол  бек уллуду – 300 сом  неда аны багъасы мал бла ырысхы. Бийлени араларында уа ол 500 сомдан аз болмайды. Тёреге кёре, къалынны ёлчеми къызны эрге барыр заманы жетгинчи окъуна белгили болады, аны хайырындан жаш да къаллай бир  жыйышдырлыгъын алгъадан биледи. Бир-бирде жаш жортууулгъа да чыгъады, мал сюрюп да келеди. Таулулада кенгде биреуню малын къымып кетиу, артыкъда къалыннга деп сюрюу, уручулукъгъа окъуна саналмайды. Жашны аллай иши жигитлигин кёргюзтеди, дейдиле. Урлагъаны уа, тёреде бола келгенича, къалыннга толу багъасы бла бериледи, бир - бирде уа артыкъ багъа бла окъуна саналады.

     Сёз ючюн, жашны кесини аты  30 сомгъа тергелип бериле эсе, жортууулдан келтирилгени 60 сомгъа тергеледи. Жашны аллай жигитлиги къызны  атасыны, анасыны, жууукъ - ахлуларыны эркинликлерин алыргъа, къалынны азайтыргъа окъуна болушады. Жаш, къоркъмай,  къызны къачырып кеталса уа, ол уллу жигитликге саналады, аллай жигитлик этген бир-бирде къалын бермей окъуна да къутулады. Къалын берирге жаш ыразы эсе, аны ёлчемин да ол тохташдырады.

      Къызны алып къачыу, асламысында, аны ыразылыгъы бла болады. Былайда ырысхы сейирлени сюймеклик хорлагъаны ачыкъ кёрюнеди. Асламысында къызны атасы, анасы аны тилеген жашха бир тюрлю сылтау бла берирге сюймеселе неда къалыны азды деп аякъ тиреселе, къызны алып къачыучудула. Ары дери бек алгъа жаш къалынны азайтыгъыз деп тилейди къызны ата-анасындан, азайтыргъа унамасала, ала жашны уручулукъгъа тюртедиле. Ол заманда жаш биреуню малын урлагъандан эсе, сюйген къызын къачырыргъа кёлленеди. Тилеген жашха къызны берирге сюймегенлерини баш сылтаулары, асламысында, халкъны алаша даражалысындан болгъаныды, таулуланы оюмларына кёре, адет-къылыкъ дегенни билмегениди, эки юйюрню араларында тил тутууду неда адамла билмеген бир тюрлю жашырын жаулукъ болургъа да боллукъдула.

      …Чегемде тёрт бий тукъум барды: Малкъарукълары, Келеметлары, Барасбийлары эм Кючюклары. Ол тукъумланы адамлары таулуланы ючден эки юлюшюн тутадыла. Тау бийледен сора да, таулулада, орусха къошулгъунчу дери, алагъа бойсуннган ёзденле (дворянла) да болгъандыла. Халкъны аладан къалгъаны башларына эркин этилген къулладан бла къарауашладан эм тышындан къошулгъанладан къуралгъанды. Бийле эм аланы оноуларында болгъанла алчылыкъ ючюн бир бирлери бла бек къаты кюрешедиле: бир бирини юсюнден айтмагъанлары къалмайды, кеслери-кеслерин кётюрюрге кюрешедиле, биз эрттегили эл, тукъум башчыла болуп келген бийлебиз дейдиле, кеслери къурагъан таурухланы шагъатлыкъгъа тута. Бир-бир ёзденле да кеслерин бийлеге къошаргъа кюрешедиле.

     Бийле уа бу жерледе эрттеден бери жашап келгенлебиз деп, бек иги жерлени ууучлап тохтагъандыла. Къара кишиле уа бери кеси ыразылыкълары бла келгенледиле. Ала бийлеге къуллукъ этерге тохташсала да, баш эркинликлерин а сатмагъандыла, къачан сюйселе  бийге къуллукъ этиуден кетип болгъандыла. Къоншула бла бола тургъан урушлада этген жигитликлери ючюн къара кишилеге жер юлюшле да берип болгъандыла, ол жерле шёндюлеге дери да аланы иеликлериндедиле.

       …Бий тукъумланы кёбюсю аланы башха эллиледен айырмазча жарлылыкъда жашайдыла. Байлыкъларын тас этгенден сора, намыслары  тюшгенди, байыракъ къара кишини намысына жетмезча. Алай эсе да, къызны кеси тенглиледен алыу  тёре кючюн тас этмегенди, бий алаша даражалы юйюрню, артыкъда къара кишини, къызын къатыннга аллыкъ тюйюлдю, кесини къызын да къара кишини жашына берлик тюйюлдю, артыкъда ол къул эсе, не ким болгъаны белгисиз эсе. Къара кишини да ёхтемлиги къоймайды кесинден алашаракъ къауумдан къатын алыргъа.

      Андан сора да, кёп жаны бла жууукълукъ да чырмау боладыла сюйгенинги алыргъа. Таулулада къызны эрге алыргъа эркин этмеген жууукълукъ сылтаула бек кёпдюле. Ма аладан бирлери: жууукъ тюйюл эселе да, бир ананы сютюн ичген къызны, болуш юйню къызын (къатын алгъан ал юч кюнде жаш бугъунуп тургъан  юйню къызын), аталыкъны юйюнден къызны эм башха аллай учхара жууукъ болгъан юйюрню къызын эрге алыргъа жарамайды. Алай бла бир-бир учхара жууукълукъ окъуна къан жууукълукъ бла тенг болуп къалады. Ол тёре, къан болмагъан бир-бир жууукълукъча, динде айтылгъаннга чюйре келеди. Ол тёрелеге къажау тургъан кезиуле да боладыла. Жашау кеси жолу бла айный баргъанда, ол тёреле да кете барырла, эштада, жашаудан.

      Къатын алыр заман жетсе да, анга эрге барыргъа сюйген къызны тапхан тынч иш тюйюлдю: бири жууукъ болса, экинчиси жашауда даражасы бла жашха тенгши тюйюлдю, ючюнчюсю эриши, тёртюнчюсю тил тутхан юйюрден, бешинчиси уа уллу къалын излеген ата-ананы къызы болуп чыгъадыла. Ол болумлада жаш да, къыз да не этсинле? Бир-бирни сюе эселе уа - бютюнда? Ма  даулашла, тюйюшле окъуна аллай кезиуледе боладыла, къыз къачырылса да, тохтамайдыла ала иги кесекге дери. Къанлы жаулукъ бир-бирде адамны жашауун юзерге да жетеди.

     Энди къыз къачырыуну юсюнден. Ол тёреге эркинлик окъуна барды дерчады. Къызны тап, тёреге кёре къачыралгъан, аны некях бла къатыннга алыргъа эркинди. Къызны тап, тёреге кёре къачырыу деген аны урлауду, къуугъанла тапмазча жерге элтиудю, биргесине къалыуду. Жаш къызны биргесине къалгъынчы, аланы къуугъанла жетселе, къызны атасына, анасына къайтарадыла, жаш а, адамсызлыкъ этгени ючюн башсыз къалыргъа боллукъду, жашха бек игиси уа - тёлеу берип къутулалсады.   Аны бла бирге жаш  айтылгъаны чакълы бир къалын береме десе да, анга къызны бермейдиле. Былайда жашны халкъны бедишлигинден къутултурукъ жаланда бир амал барды – къызны экинчи кере къачырыу. Ол себепден къызны къачырыргъа бек жигит жашла кёлленедиле, базынадыла.

    Анга тынгылы хазырланадыла, онг болгъаны къадар – жашырынлыкъда. Бек алгъа къарыулу, эки адамны къыйналмай элтирик, 25-30 къычырымны жортса да, арымазлыкъ ат  мажарыргъа керекди, ызындан къуугъанладан къутултурукъ тулпарны. Андан сора да, къыз бла да келиширге керекди, къачан, къалайдан алып къачарыгъыны юсюнден.  Къызгъа кёз къакъмай къарагъанлагъа да, саугъала берип, ала бла да келиширге керек болады (артыкъда къыз бийни неда бай юйюрню къызы эсе). Къызны юйюнде  жорукъланы да иги билмей жарамайды: ким къалайда жукълагъанын, къылычла къайсы эшикледе болгъанларын, къалай ачылгъанларын эм башха аллай затланы. Къызны жууукълары аны урларгъа (къачырыргъа) хазырланыу баргъанын билмей къалмайдыла, ол себепден бек сакъ боладыла, аны, кёзню инжисинча, къоруулайдыла.

         Жаш а нёгерлери бла келишеди  къызны къалай урларгъа боллугъуну юсюнден. Аны алып къачханланы бир бёлек къауум болуп бир - бирден айырылып, жан-жанына къачып кетселе, аланы къуугъанла не этерге, къайсы къауумну ызындан къууулургъа билмей да къаладыла. Бир -бирде жашны нёгерлери, аланы къуугъанла бла уруш-тюйюшню башлайдыла, жаш а, къыз бла  таша жерге неда барлыкъ жерине къутулгъунчу дери къачады. Къуугъанладан къутулур ючюн, башында айтханыбызча, ат бек къарыулу, жюйрюк болургъа, жаш да, къызны алып къутулурча, жигит, мадарыулу болургъа керекдиле. Бир - бирде къызны урлап къачханны ызындан битеу эл  къууулады, нек дегенде къызны урлау битеу элни намысына заран тюшюргеннге саналады.

      Энди уа  некях  этиу тёреге кёчейик. Некях этерге хар зат да хазыр болгъандан сора жаш кесини жууукъларындан ышаннган адамланы чакъырады. Келечиле, къызны ата юйюне барып, жууукълары бла келишселе, къызны чакъырадыла да, сен бу жашха эрге барыргъа ыразымыса, деп сорадыла. Ол кезиуде къыз былай жууап этеди: «Мени атам-анам кимни сюйселе да, мен да аны сюеме» неда «Мен огъурлу атамы бла анамы айтханларын этеме». Къызны унамагъанын экинчи жууап къалай айтылгъанына кёре биледиле. Тёреге кёре уа, къыз кеси угъай дерге эркин тюйюлдю. Кертиси бла, ата-ана къызларыны насыплы болурун сюе эселе, келишим этилип тура эсе да, келечилеге сёз бермей, артха  къайтарадыла.

        Келишселе уа, эки жанындан да ышаннгылы адамла моллагъа барадыла эм бу  жаш бу къыз бла юйюр къурайдыла, алагъа некях эт деп. Молла некях этиуню битеу болумларын китапха жазады, ол санда къалынны ёлчемин да. Сора ышаннгылы адамладан этген ишини хакъын эм межгитге бериллигин да алады. Ма андан сора киришеди некях этерге. Ышаннгылы адамла тургъанлай бу иш бла байламлы болгъан Къуран аятланы окъуйду, насийхат сёзле айтады. Ала бла некях этиу бошалады эм ол законлугъа саналады, алай этилген некях жаланда айырылыу тёреле бла бузулургъа боллукъду. Айырылыугъа уа эки жанындан бирини къаратонлугъу эм бек къылыкъсызлыгъы сылтау боладыла. Айырылсала, сабийле аталары бла къаладыла.

         Некях этилгенден сора эки жаны да къызны  элтир кюнню тохташдырадыла. Аны аллында кюнде уа жаш, тенглерин чакъырып, жашлыкъдан айырылып юйюр къурагъаныны намысына сыйлайды аланы. Экинчи кюн келечиле эм жашны нёгерлери къызны келтирирге атланадыла. Асламысында, къыз башха элден болады, нек дегенде ары дери ол элдеги къызла бла жашла, бир бирлерин табып, юйюрлю болгъандыла. Къыз эрге кетерни ахыр кюнюнде аны жууукълары, тенг къызла да жыйыладыла. Былайда да сыйлау кенг халда барады. Жашны келечилери къызны къалынын бередиле, къалгъанлагъа да саугъала: атасына ат (неда эки ёгюз), анасыны тамата къарындашына ат, эмчек анасына да ат, къызны тамата къарындашына да – ат. Къызны къонакъларын сыра эм татлы ашла бла сыйлайдыла. Жаш тёлю, къобуз согъуп, тепсей, той этеди.

      Таулула жашланы бла къызланы танышыуларына не аз да чырмаулукъ этмейдиле. Къызны юйюнде бардырылгъан тойлада танышып, башха жашла бла къызла да юйюрлю бола, тойла эте барадыла. Къыз хар заманда да жарыкъ болургъа, жашны тенглери бла абезехге барыргъа, башха тепсеулени да тепсерге керекди. Тойну бир кишини кёз жашлары мутхузландырыргъа эркин тюйюлдюле. Къызларындан айырылгъан кезиуде, не  ата, не ана жиляргъа неда жарсыргъа да эркин тюйюлдюле.

          Къызны элтир кезиу да жетди. Аны жууукълары, жашны ышаннгылы адамларына бернени бергенлей окъуна, аны атлагъа жюклейдиле. Къыз да атасындан, анасындан къучакълашып айырылады. Къызгъа акъ кийимле кийдиредиле, бетин ау бла жабадыла да, жашны нёгерлерини таматасына бередиле. Тамата атха минеди да, келинни иерни аллына къысылгъан жастыкъгъа олтуртады, андан сора той-оюну, жыры, кюлкюсю бла жолгъа атланады. Алда жашны киеу нёгерлери, байракъланы да кётюрюп, ушкокланы кёкге айландырып ата, къычыра, сызгъыра барадыла. Киеу нёгерлени атлары кёп тюрсюнлю ариу жаулукъла, жабыула бла жасалыпдыла. Къоншу сабийле да къычырыкълары, хахайлары бла, ызларындан таякъла, ташла да сыза, ашырадыла тойну.

          Той барлыкъ жоллада адамла, артыкъда жаш тёлю, кёпюрледе тойну аллын тыярча жипле, къазыкъла, терек бутакъла, агъач томуроула, ташла бла тыйгъычла этип болгъандыла. Жашла аладан, аланы артларында бир бирге къысылып сюелген адамладан – тиширыуладан, сабийледен къутулургъа керекдиле.  Бир-бирде алагъа жетген эр кишиле да къошула тургъандыла. Къолларында да шууурт чыбыкълары бла. Аланы юслери бла саугъа бермей къутулургъа кюрешген киеу нёгерлени ол чыбыкъла бла тюерге эркин эдиле жолну тыйгъанла. Аллай сермешледен кёпле жаралы болуп, этлери, женлери къаралып къутулуучудула. Ол кезиуде ёлгенле окъуна  боладыла. Къычырыкъ, къатыш-къаралыкъда тюпге тюшгенлени сынсыулары, жиляулары, чырмауладан ёталмай къалгъанланы кюлюп, хыликкя этиу – битеу ол затла адамланы къоркъутхан да, кюлдюрген да этедиле. Ол тыйгъычлада жангыз бир атлы окъуна къутулса, тойгъа жол эркин болады эм ол андан ары тебирейди. Жолгъа атланырдан алгъа уа алайда сыйлау болады.

         Келин жашны юйюне угъай, аны жууукъларындан бирини юйюне келтириледи алгъа. Жашны жууукълары да, жашла, къызла, къоншула, тойгъа къараргъа, сыйланыргъа сюйгенле да жыйыладыла ары. Той бир-эки кюнню, андан да кёп заманны барады, эрттенликде  башланып тохтаусуз, кеч къарангыгъа дери. Жаш, тёреге кёре, келин келген кюнню кечесинде тенглерини биринде - болуш юйде - къалады. Ол кюнден башлап, ол юйню адамлары аны жууугъуна саналадыла, къан жууукъча даражада.

      Къатын алгъан жаш ыйыкъны, айны ичинде, бий жаш болса уа, бир бёлек айны ичинде адамлагъа кёрюнмей, бугъуп айланады. Жангы къатынлы жашха кече ортасында тюбеселе окъуна, таякъла бла тюйюп,  болуш юйге къууадыла. Ол къатынына кече ортасында, уручу адамча, жашыртын барыргъа кюрешеди. Танг иги да атхынчы уа бугъуп тургъан жерине – болуш юйге - къачады. Ол кетсе да, аны юйюне къонакъла жыйылып, тойну бардыра бередиле. Жаш къатыны бла отоуда бугъуп къалгъанын билселе уа, жашла, алагъа къызла да къошулуп, ожакъдан отоугъа киштик, адакъа, ит кючюк эм къолгъа тюшген башха затланы атадыла.

           Жангы къатын алгъан жаш тазалыкъсызгъа саналады эм жети кюнню ичинде – аны «тутмакълыгъыны» бек аз кезиуюнде, - анга къол бла тиерге окъуна эркин этилмейди. Болум жети кюнден сора бугъуп айланыргъа онг бермей эсе, къалынны ёлчемин тохташдырыргъа керек болады. Ол кюнню аллында кюнде бегеуюл, жангы къатын алгъан жаш, халкъны сыйлап, баш эркинлик алыргъа сюйгенин, элде айланып, адамлагъа билдиреди, ныгъышха келигиз, деп чакъырады. Жашны юйюнден ныгъышха сыра, учалай шишлик этилген къой, башха ашарыкъла  келтирип, халкъны сыйлау башланады. Сыйлаугъа эллиле барысы да келедиле. Жангы юйюр къурагъанла кеслери да къатышадыла анга. Ма алай бошалады жангы къуралгъан юйюрню тою. Къатын алгъан да, ол кюнден башлап, тазаланнганнга саналады

      Муслийман дин эр кишиге бир ненча къатынлы болургъа эркинлик бере эсе да, ол  таулуда  жюрютюлмейди. Аны сылтаулары да  аз тюйюлдюле: биз кёргенибизча, бир къатынны тапхан окъуна бек къыйын ишди. Жангыз  бир тойгъа окъуна уллу ырысхы кетеди, уллу болмагъан бир юйюрню окъуна аш-азыкъ бла жалчытыу да  ауур ишди - «Бизни ата-бабаларыбызда аллай тёре болмагъанды», - дейдиле таулула, - кёп къатын алыу тёре».

      Кертиди, бийледе уа, аз болса да, эки-юч къатын алгъанла тюбей  тургъандыла. Юйюр къурагъанланы жыл санларыны бир бирден башхалыкъларына тёреде артыкъ уллу эс да бурулмайды. Халкъ ким къачан туугъанын, кимге ненча жыл болгъанын тергеп турмайды. Эртте окъуна къатын алыргъа неда эрге барыргъа итиннген тёре да жокъду. Къызны 12-14 жылы толса, эрге барыр заманы жетгеннге саналады, ол кезиуде аны къалыныны ёлчемин да билдиредиле. Эр кишиле уа, тёреде бола келгенича, 20 жыллары толгъандан сора къатын ала башлайдыла. Къатын алмай тургъан 30-жыллыкъ жашла, эрге бармай тургъан 20-жыллыкъ къызла да аз тюбемейдиле мында.

    Къатын алгъан, эрге баргъан тойла, асламысында, жайда, кюз арты ишле башланнгынчы, къурман байрамгъа дери боладыла. Къышда уа элле, къар жууургъанланы тюплеринде жарты жукъулу болуп, къарлы боранланы бла желлени тепсегенлерине сюйюнсюнюп къарайдыла.Чегемден айырылырдан алгъа бу черек къайдан башланнганыны, къайдан чыкъгъаныны юсюнден бир бёлек сёз айтсакъ тюз болур. Кюн ачыкъ болса, элден Чегем тарыны эки жанында къар басхан таула аламат ариу кёрюнедиле. Элден 15 къычырым огъары жанында Чегем череги эки уллу бутакъгъа юлешинеди. Сол жанындагъы бутагъы Башил тау сынжырдан башланады эм анга Башил суу, дейдиле. Онг бутагъы Тютюргю эм Гара башы тауланы бузларындан чыгъады, кесине да Гара суу дейдиле. Гара- Башы тау, бийик тюйюл эсе да, тюз мюйюшлюлюгю бла бек ариуду. Эки тау сынжырны да бир бирден Тихтенги тау айырады.
       
  

Бу тау къая сынжырны кесинден эсе бийигирекди эм Гара суу ауузну башындады. Аны къабыргъанларында ариу агъач мырыла, юлкюлю жерле, отлаула, биченликле кёпдюле. Тауну тёппеси уа къарлы чокайды. Тихтенгини этеклеринде зюдюр, къара бла къызыл ишхилди эм башха наныкъла топпа-толудула. Мында сууукъ суулу шауданла бла бирге гара суулу кезлеуле да бардыла. Тау тюплеринден чыкъгъан бу сууланы татыулары аламатдыла, гара сууланы татыулары уа Исси-Сууну гараларыны татыуларычадыла.
   
     Кезлеуге сюрюучюле къырыкъ орнашдырып, аны бла сууну къангаладан ишленнген гуллагъа къуюлурча этгендиле. Малла да бу сууну бек сюйюп ичедиле. Бу жерде кёзлеуле кёп эселе да, атла, тууарла эм ууакъ малла, гара сууу болгъан бу шауданны  сууун ичерге юйренип, юч-тёрт къычырым узакълыкъдан окъуна бери келедиле. Кезлеуле да, асламысы, кёп суулудула.
      
   Элни кесинде Жылы сууну жагъасында, къая тюбюнде бир жерден эки тирменни ишлетирге жетер чакълы бир суу чыгъады. Гара суу ёзенинде уа андан эсе эки-юч кере кёп суулары болгъан шауданла бардыла. Тау-Артында аланы бир-бирлерине черек деп айтырыкъ эдиле.
Гара-Суу тарында юйле ишлерге жараулу агъач  кёпдю, ол санда назы, нарат агъачла да. Аланы иелери агъачны керек болса, болмаса да къырып, халек этедиле. Гара тауда эм Башил тауда ауушла бла Сванетиягъа ётерча жолла бардыла – Мужалгъа бла Мулахха.
   
     Гара сууну бла Башил сууну башланнган жерлери сванлыланы уручулукъларына бла гудучулукъларына кёп кере шагъатлыкъ этер эдиле, сёлешир онглары болсала. Сванлыла бу жерлени шёндюледе да кеслериникилеге санайдыла, хайырланалмай эселе да.