КЪЫШ БОСАГЪАНГДАН АТЛАСА…

Кюз арты не бек къоркъутургъа кюрешсе да, кюн тийгенлей, арбазда гюлле, юслерин къагъып, тизгинлерин жыйгъан жаш къызчыкълача, жарыкъ болуп къарайдыла кёзюнге. Аны къой, Жамий узун жыйрыгъы бла жаяу жолчукъну барса, аны этеклерине тийип, кеслерине къаратыргъа кюрешедиле. Уста суратчы кече бла туурадагъы агъачны сары, къызыл бояулагъа бояйды да, бир кюн бирсине ушамайды. Ариулукъну къалай сюедиле кёзле! Къарап турур эди башында къарасын агъы озгъан ушагъыулу тиширыу бу ариу тёгерекге.

Тансыгъын алалмагъанча кёрюндю да, алгъа жюрегине, артда уа эсине: «Ахыр кереми кёре болурма бу ариулукъну – кёз алалмайма», – деп келди. Билдирмезге кюрешгенликге, къарыуу кюнден-кюннге таркъая баргъанын сезе эди ол. Ауругъан, къыйнагъан жери жокъду, алай бир-бирде къопханда, жюрюгенде тентирегенин а эслейди кеси да…

Насыплы болургъа сюе эсенг, артха къарап турма, озгъан затлагъа жарсыма: сен аланы тюзеталлыкъ тюйюлсе, ала уа сени бузарыкъдыла, оярыкъдыла дейдиле акъылманла. Алай а, алда жашауунг азая барса, артха къарагъанынг да кёпден-кёп, теркден-терк бола барады.

Жамий узун жолла келгенине сейир этеди. Алада ол къаллай бир зат кёргенин эсге алса уа, ийнанмайды ол затла аны бла болгъандыла деп. Жашлыгъы ким да сукъланырча ариу эди. Нальчикде устазгъа окъуп къайтханында, анга кёз къаратмагъан жокъ эди сау ауузда да. Узун къара эшмелери, уллу къара кёзлери. Аланы онгнганлары эсине тюшюп, кюзгю аллына келип, кесине къарап тохтады Жамий. Онгнгандыла. «Да онгмай а, бир къууаннгандан жилята, бир жарсыгъандан сарната, сау ёмюр озса алларында», – деди да, барып, тапчан къыйырына олтурду.

Районда комсомол тамата этген эдиле аны. Ариу узун санлары ол заманда асыры женгилден арымай эди, сау кюн аякъ юсюнде айланып турса да. Кеси да халкъ намыс этген юйюрде ёсген эди да, анга ариу айтмагъан жокъ эди уллуда, гитчеде да.

Саният бла ол бир бирден зат жашырмагъандыла. Тенг къызы эсине тюшюп, ол дуниясын алышханлы алтмыш жыл озгъанына сейир этди Жамий. Адам жашауу тенгли бирди ол заман.

Саният да комсомолда ишлей эди. Башханы сюйюп тургъанлай, аны къатын къойгъан, иги да тамата къуллукъчу къачыргъан эди, къарындашларынгы бир къагъыт бла жарым сагъатны ичинде тутдурлукъма манга келмесенг деп, къоркъутуп.  

Алайлай уруш башланды да, уллу, орта, гитче къуллукъчула да партизаннга чыкъдыла. Баш иеси Саниятны да къоймады элде. Анда таулуда сууукъ болуп, ёпке ауруу тийип, кече бла Тар-Ауузда ахлуларына келтирип, анда къоюп кетген эди жарлыны баш иеси. Душман элден кетгенден сора арба бла келтирген эдиле элге Саниятны.

Жамий ол кюн жанындан сюйген тенг къызыны къалай эсе да гитчечик болуп къалгъан, кёгерген бетчигин  кёргенинде, жюрексинип жилягъаны эсиндеди. Ма бусагъатда да бууады бир зат тамагъындан. Терсликге чыдагъан тынч тюйюлдю. Кёп бармай ауушхан эди Саният. Душман кетип, алыкъа тизгинин жыялмай тургъан элде болушлукъму боллукъ эди?

Арсен туугъанда, Саният анга къалай къууаннганы тюшдю эсине. Ол болмаса, ёлюп да къалыр эди Жамий. Анасы Аминат ёлюп кетгинчи кечмегенди аны Ахматха баргъанын. Районда бир къабартылы къуллукъчу тилей эди да, анга берирге деп юйю сёз тауусуп тургъанлай, Саният халны билдирип, аскер училищеде окъуй тургъан Ахмат жетди да, узакъ шахаргъа къачырып кетди. Сабийден къутулургъа келген эди къайтып элге. Кюрешдиле жарашдырыргъа, бирден эки эталмадыла Аминатны.

Артда уа уруш башланды. Ахмат аланы уруш бошалып, алай тапхан эди Къыргъызстанда. Ол келгенде, юйюр аягъы юсюне тургъан эди. Къайынлары, кеслери ач болсала да, Жамийни бла Арсенни уа къыйнамагъандыла. Ары тюшгенлей, келин школгъа ишге киргени да болушхан эди. Ары ишге алыгъыз деп, заявление жазып баргъанында, район арадагъы школну директору, ол аны кеси жазгъанына ийнанмай, олтуртуп, жангыдан къагъыт жаздыргъаны тюшдю эсине.

– Къайда окъугъанса? – деп, сейир эте эди ол аны билимлилигине, хатыны ариулугъуна.

Баям, бизни бир къарангы халкъ сунуп тургъандыла ала. Мурдорлу билим бере эдиле ол заманда. Бюгюн да ариуду Жамийни хаты уа.

Арсен кёкюреги орденден, майдалдан толуп келген атасы бла къалай махтаннганы эсине тюшюп, жумушакъ ышарды Жамий. Юч жашы бла эки къызы уа андан сора туугъандыла.  

Бери келгенде да унамады Аминат къызын кёрюрге. Аны къатылыгъына сейир этедиле бюгюн да билгенле. Къызын харам этгенден сора, отуз жылдан атлап,  сюргюнден да къайтып, туудукъларын танымай кетген эди анасы. Ачы жилягъан эди ол кюн Жамий, киши тыялмай. Кеси терслигинеми, анасыны къатылыгъынамы? Терслиги деп да айтырча тюйюлдю – сюйгенине баргъанды, ариу юйюрде бир бирни ангылап жашагъандыла баш иеси бла, таза ниетли, иш кёллю сабийле ёсдюргендиле.

Халкъ аллында айланнган Ахматха не бек ачыу тийсе да, аны билдирмегенди – юйдегисин къыйнаргъа сюймей, тынгылап къойгъанды, не деселе да. Айтыр заты уа бар эди, ол да малчы, сабанчы тюйюл эди, бек уллу къуллукълада ишлегенди Азияда, мында да.  Жамийни къайынлары да букъдурмай санай эдиле хар кимни даражасын.

Элни бир къыйырында жашап тургъанды Жамий юйюрю бла. Жууукъ шахаргъа кёчюп, анда да иги кесекни кечиннгенди, анасы салгъан жара уа, ол къылыкъсызлыгъын бюгюн этгенча, жаннганын сууутмагъанды жюрегинде. Кюйдюргенлей турады. Бир-бирде Жамий кесин анга юйренип къалгъан окъуна сунады.

Сабийлеринден бирине айталмагъанды, юйюр къурагъанда, ыразы тюйюлме деп ол. Босагъадан атлагъаннга жарыкъ тюбегенди, жарашдырып жашаргъа кюрешгенди жашларын, къызларын, туудукъларын да. Бюгюн ала анга ыразыдыла.

Угъай, кётюралмайды ариулукъну кюз арты. Кёк чууакъ болуп тургъанлай, булут чапды да, сёдегей жауун терезени къакъды. Ол жылыулу жарыкълыкъны кетерирге сюйген болур эди агъачдан, арбазда терекледен, гюлледен да, ансы алай жандауурсуз сууукъ болмаз эди, терезе кёзлени да жилятырча.

Адам къадарла табийгъатха ушайдыла. Жиляйды Жамийни жюреги ол сууукъ жауун бла бирге, кишиге эшитдирмей. Бир кесекден жерге, анга да къар тюшеригин, анга сейирсинип, кюн таякълары тёгерекге кёзлени къаматып чачыллыкъларын биледи ол. Алайды, къыш босагъангдан атласа.