Россейни арасы… Красноярск крайда

Россейни география арасы уа Москва тюйюлдю. Аны къайдагъысын билир ючюн академик Пётр Бакут тинтиуледен сора энчи формуланы жарашдыргъанды. Алай бла тергеулеге кёре, ол ара Красноярск крайны Эвенкийский районунда Виви кёлню къыбыла-кюнчыгъыш жагъасында болгъанын тохташдыргъанды.

Бу болумну Геодезияны бла картографияны федеральный службасы сюзюп, тюзлюгюне шагъатлыкъ этгенди. Аны ызындан И.Д. Папанинни башчылыгъында илму-спорт экспедицияны кезиуюнде алайда 7-метрлик белги бла Сергей Радонежскийни эсгертмеси салыннгандыла.

Ёлюмню билмеген тенгиз жаныуарла

Табийгъатда ёлюмсюз жаныуарла бардыла. Ол тенгизде жашагъан Turritopsis Nutricula атлы медузады. Аны узунлугъу 4-5 миллиметрди, кеси да, башхалагъа ушамай, артыкъ ариу тюйюлдю. Алай бу уллу «саугъа» жангыз да анга берилгенди. Аны биринчи Средиземный тенгизде 1883 жылда тапхандыла, къартая билмегени уа 1990 жыллада ачыкъланнганды.

Ёмюрлюк жашлыкъны сылтауу уа мындады – бу сейирлик жаныуарчыкъ абадан заманына жетгенлей артха биягъа полип болуп къалады. Бу шарт тохтаусуз къайтарылгъанлай турады. Алимле бу болумну игиге да санамайдыла, нек дегенде, ала асыры бек жайылсала, дуния тенгизни экологиясы тюрленирикди. Алай алыкъа ала ол чекге жетмегендиле. Алимлени бирси къауумлары уа медузаланы ракдан дарман этер неда къартлыкъны тохтатыр мурат бла тинтедиле.

Газированный суулагъа 250-ге жууукъ жыл болады

Сабийле, абаданла да бек сюйген газированный сууланы биринчи британлы химик Джозеф Пристли хазырлап башлагъанды. Ол битимлени хауаны тазалауларын (фотосинтез) сюзгенди, «кюлдюрюучю» газны, кислородну илмугъа белгили этгенди. Кёп алимле эслемей кетген затланы Пристли кёрмей къоймагъанды. Газировка бла да иш алай болгъанды.

Къатындагъы пиво этген заводха баргъанында, ол суугъа кёмюк къайдан табылгъанын билирге сюйгенди. Тинтиуледен сора Джозеф аны къалай чыкъгъанын, сууда эригенини амалларын, бек башы уа ол углекислый газдан къуралгъанын ачыкълагъанды. Углеродну диоксидини  растворун ичгенде, татыуун жаратханды, алай бла биринчи газированный суу 1767 жылда жаратылгъанды.

Самолётлада биринчи стюардессала къачан  ишлеп башлагъандыла?

Самолётлада стюардессала жангыз да 1930 жылдан ишлеп башлагъандыла.

Аладан бек биринчи уа американлы Эллен Черч эди. Къыз медсестра болуп ишлегенди, аны бла бирге пилотха да юйреннгенди. Тийишли билим алгъандан сора авиакомпанияда ишлерге хазырлыгъын билдиргенди. Ол кезиуледе германлы самолётлада стюардла уруннганлы талай жыл толгъан эди. Бу сынамлы америкалыла да хайырланыргъа таукел боладыла. Эллен да завлениясын берген заман тюз да ол кезиуге тюшеди. Компанияны менеджерлени да, алада къыз ишлеригин ахшы рекламагъа санап, аны кеслерине аладыла. Сора учханда врач боллугъу да пассажирлени аланы сайларгъа кёллендирирге керек эди. Алай ол замандагъы стюардессаланы дагъыда талай «сейир» борчлары бар эди: чибинлени ёлтюрюрге, багажны ташыргъа, самолётха отлукъ къуяргъа эм башхала.

Бир карат-бир будай бюртюк

Накъут-налмасны ауурлугъун ёнчелеучю каратны ауурлугъу будай бюртюкча бирди. Аны биринчи Кюнчюгъышны эмда Азияны къыралларында хайырланып башлагъандыла. Буруннгулу алтын устала бу мурат бла энчи терекни урлукъчукъларын жыйгъандыла, ала ушаш эдиле, не гитче сыйлы ташчыкъны да ауурлугъун аны болушлугъу бла билгендиле.

Алай, ол хар заманда да тюз эсеп бермегенди. Башха-башха жерледе бир зат бирча тартмагъаны саудюгерчилени араларында даулашла туудургъанды. Аны ючюн ала, 1877 жылда жыйылып, бир карат дунияны къалайында да 205 миллиграмм болургъа керекди деп келишгендиле. Кюпселени экинчи тёлюлери, аны къабыл кёрмегенлей, 1907 жылда карат бир граммны эллиден биридиди деп оноулашхандыла. Бюгюнлюкде да биз накъутну ауурлугъун бу ёлчем бла билебиз.

Басмагъа Кульчаланы Зульфия хазырлагъанды.
Поделиться: