ОЛ ЖАШ ЗАМАНДА ХАР НЕ ДА БАШХА ЭДИ

Энтта да бир жаз келди. Арбазда балли чакъгъанына къарап олтурады Мариям. Эрттен а алыкъа сууукъду. Асият чыкъды да, юйге чакъырды. Унамады.

– Бу таза хауада бир кесек олтурайым, – деп къойду къызына.
Жашыргъан этеди ансы, алгъынча кётюралмайды сабийлени эрттен дауурларын да. Туудукълары ишге, аладан туугъанла кими школгъа, кими сабий садха ашыгъадыла. Уллу юйюрю барды Асиятны. Баш иеси, юч жашы. Биргесине Болат жашайды. Экиси уа, Мурат бла Самат, шахарчыладыла. Алай андан эсе мында кёпдю тургъанлары.

Болатны атын сагъыннганлай, Мариям кеси кесине ышарды. Бек сюеди аны, айырып сюеди, кишиге айтмайды ансы. Баш иесине ушайды. Тюймечикле кибик, аны бир къызчыкълары барды да, кёзюнгю алалмазса. Эки добар жашы да.

Къызла юйден чыкъдыла да, Мариям Танзиля бир бек ёсюп кетгенин кёрдю.

– Аллах, Аллах, келин, бу къызла  къайры созулуп барадыла? – деди аланы школгъа ашыра чыкъгъан аналарына.

– Не билейим, ання. Тели хансла кибик, ёсгенден не хайыр, башларында жукъ болмаса?

Къызла уа, Танзиля бла Фатимат, чабып келип, анняларын экиси эки жаягъындан уппа этип, ойнай-кюле кетдиле.

Ызы бла юйден Далхат бла Ахмат чыкъдыла.

– Ання, биз кетдик, – деди Далхат, къатына жанлап, кесин анга къыса, анасы Ахматны терс кийилген чурукъларын алышындыра тургъунчу.

– Барыгъыз, балам, барыгъыз.

– Сакълап турлукъса да?

– Къайры кетерикме? Турурма, жаным.  

…Ол жаш заманда хар не да башха эди. Быллай бусагъатдача муштухуллукъ жокъ эди. Адамла окъууда, ишде да алчыла болургъа итиннгендиле, алай басымлы эдиле. Кёкден жулдуз алмасала да, ишлеген адам аман жашагъанды деп айталмайды Октябрь революциядан сора туугъан Мариям. Окъугъан да этди. Элде жетижыллыкъ школну тауусханлай, Нальчикге кетип, устаз болуп къайтды. Магометге да анда тюбеген эди. Биргесине окъугъанды ол яникойчу жаш.

Энди аны ол аз эсгереди, ол заманда уа ёмюрюн ансыз кёз аллына да келтиралмай тургъанды. Бир юйюрлю болгъанлай а, ай да озгъунчу, къурурукъ уруш башланды да, ары кетди.

«Великая Отечественная война» дейдиле да, «великий» болмай а къалгъы эди. Анча адам къырылгъан урушха алай да къалай айтадыла?» – дейди кеси кесине  Мариям.

Магомет ары кетгенде, къайынлары алда боллукъ къыйын кюнлени сагъышын этипми, ким биледи, келинлерин ата юйюне ийдиле. Ол анда школда ишин андан ары бардырды. Онг болгъанлай, къайынларына бара-келе турду. Алай а ол жашлыкъдан ангыламагъан сууукълукъ кирген эди арагъа. Ай, бусагъатда акъылы болса уа, ит болуп, тагъылып турса да кетмез эди арбазындан. Къалай-алай болса да, эки арбаз сынагъан тюз тюйюлдю. Юч къагъыт алгъанды ол фронтдан. Андан сора Магомет да жазмады. Аны биргесине кетип, уруш этген Хаждауут да айтмады терен хапар. Айтырыкъ эсе да, Мариям уялып сормагъан эди.

Урушдан Магомет орус къатын алып къайтханын а ол анда, Къыргъызстанда, билген эди. Аны андан букъдуруп, бу да аллына къарап тургъаны эсине тюшсе, кёплеге кёлкъалды этеди, кесине уа жаны ауруйду. Ала ол эртте кюнден бери бир бирлерин кёрмегендиле. Суратлары уа чыгъады газетде жыл сайын, 9-чу май кюнде, жигит эди деп. «Да, жигит болмаса…», – дейди да Мариям ичинден, сора юзюлюп къалады айтырыгъы.

Бир эллиси Майылгъа уа артда тюбегенди. Ол урушдан кеч къайтхан эди, эки жыл озуп. Анда-мында бугъуп къалгъан душман къауумланы къыстай айланнганды уруш бошалгъанда да Австрияда. Кёкюреги орденден, майдалдан толуп келген жаш не менме деген къызны да тилерге боллукъ эди, буюкъмай, ол а Мариямны сайлады.

Махтау да излемегенди ол бир заманда кесине, не жигитлик этген эсе да, артыкъ кёкюрегин тюймегенди. «Эр киши борчум эди мени ол», – деп къойгъан болмаса. Майдалларын тагъып да кёрмегенди киши.

Ала бирге эки жаш бла эки къыз ёсдюргендиле. Тынч адам эди Майыл, жамауат, тийре-къоншу сюйген, кимни да къайгъысын кёрген. Кёп жашамады ансы. Бюгюн да аны элинде къалай ариу эсгергенлери эсине тюшюп, къууанады Мариям Аллах аны аллай адам бла байлагъанына. Сабийле уа элде тохтамагъандыла.

Тамата жашы Минги тау тийресинде жашайды. Келиннге да анда тюбегенди, окъууун бошагъанда, ары ийген эдиле да ишлерге.  «Да, хау, бахсанчыла ары тартып къоядыла», – деп келди аны кёлюне, алай жумушакъ айтды ол бу сёзлени, жашын, келинин, туудукъларын ёпкелетмезча.

Эки къыз эки иги тукъумгъа кетдиле. Ала экиси да бир бирден узакъ болмай, шахар тийресинде жашайдыла.  Халимат да жетер бусагъат. Ала ийнек тутадыла да, кюн сайын жылы сют келтиреди анасына. Кезиу-кезиу турады къызлада ання.

Кичи жашы Алёш а кёп сынау кёргенди. Аскерге чакъыргъанларында, Афганистаннга тюшюп къоркъутхан эди. Аллахха шукур, сау-эсен къайтды къолуна. Ариу юйюр да къурады. Юч сабийли болду. Юйдегиси жашлай кетип, мудах этди ансы. Алай киши кёзюне къаратмай, ариу ёсдюргенди Алёш сабийлерин. Окъутханды, ишге сюегенди, юйюрлю этгенди. Энди кеси да жангыз тюйюлдю, анасы да алгъынча жарсымайды анга. Алай, ала бла турурун тилеселе да,  жашларын а аяйды. Келинлеге жюк болургъа, аланы къыйнаргъа сюймейди.  

Юйю, арбазы да болгъанлай, бери келип да андан айланады, сабийлерин жолгъа салып турургъа сюймей. Былагъа да алай тынчды. Кеслери да алгъынча жаш тюйюлдюле. Сабийлерин ёсдюрселе, туудукълагъа къайгъырсала, эл бла бир къарыуму бериледи адамгъа?

Къарыу да, жашау да тенг берилселе сюе эди Мариям, алай бир заманда да болмагъанын, болмазлыгъын да биле тургъанлай.

Хорлам кюнде  аны бла парадха чыгъаргъа деп, туудукъларындан туугъанла Майылны саугъалары бла суратын излегенде, аны кёре келген жашындан юйюне элтирин тиледи Мариям. Элтди. Аны машинадан тюшгенин кёрген къоншула чапдыла, ийнакъладыла. Была бары да, тёлю-тёлю болуп, аны окъуучулары эдиле да, Мариям барын да кёлю бла тансыкълады, хапар сорду.

Сау кюнню олтурду ол кичи жашы бла, эски суратлагъа къарай, хапар айта, келген-кетгеннге бёлюне. Майылны жаш заманында аскер кёлеги бла саугъалы суратын алып къайтды къызларына.  Ала аны уллу этип, атын да жазып, рамагъа салып чыкъгъанларында, кёлю толуп, ызларындан кёп къарады. Ала жол жингиригинден аугъанда да, къайры эсе да узакъ къарап турду.

Почтальон газетлени эшик жанына сугъуп кетгенин кёрюп турса да, барып алмады. Сюймеди ары къараргъа. Баям, Магометни кёрюрге къоркъады.

Бу сыйлы кюнде юйюрю бирге жыйылыучуду да, сакълап турду. Келинле да биледиле да, быллай кюннге алдан окъуна хазырланадыла. Майыл сау заманда былай болмагъанына жарсыйды Мариям, къууаныр эди…

Бары да жыйылгъанда, айтды жюрегинге тюшюп тургъан тилегин. Орта кюн элде арбазында мал союп, юлюшле этип, башха затдан да къошуп юлешдирди Мариям. Сора сабийлерине, туудукъларына да ыразы болуп, Майыл бла бирге ишлеген юйюнде эски ундуругъуна жатды. Этиучюсюча, намазын олтуруп тындырды да, дуниягъа, халкъына, адамларына тилеклерин санады, сора юч кере ийман-шагъадат келтирди.

Эрттенликде уа… уянмады.