Къанлы «Фокус»

Венгрияда 1956 жылда болгъан къозгъалыудан бери алтмыш жыл озгъанды. Алай  аны ючюн  Россейге къадалгъанларын энтта да къоймайдыла, кечгинлик  тилерге керексе деп. Эркинликни сюйген венгерли халкъ азат болургъа, кесине кеси оноу этерге сюйгенди, «оруслу ууучлаучула» уа аны жангыдан «концентрациялы социалист лагерьге» зор бла сукъгъандыла дерге кюрешедиле.

Келигиз, иш керти окъуна къалай болгъанына бир къарайыкъ, тинтейик. Алай алгъа бир-бир тарых шартланы эсге тюшюрейик. 1941 жылда июльда,мындан 75 жыл алгъа, венгерлиле СССР-ге  уруш бла киргендиле.

Фашистле бла бирден

Ары дери бир ненча ай алгъа Венгрияны премьер-министри Пал Телеки ёлюп тургъанлай табылгъанды. Ол, аны къыралы Гитлер бардыргъан урушха къошулгъанына къажау сюелип, айтханын этдиралмагъандан сора кеси кесин керохдан атып ёлтюргенди. Ары дери жазгъан къагъытында сюйген ата журтун «ит мынафыкла жанлы болуудан» тыяргъа къолундан келмегенине бек жарсыгъанын билдиргенди.

Ма алайды: мадьярланы каратель аскерлери бардыргъандыла къанлы ишлерин Чернигов,Брянск тийрелеринде, Воронежни къатында да. Ала къартланы, тиширыуланы, сабийлени да аямагъандыла. Ары дери уа огъурсузлукъларын Югославияда кёргюзтгендиле. Андан Венгрия юлюшюн алмай да къоймагъанды, бир кесегин «жутуп».
Урушну ахыр кезиуюнде венгерли диктатор Милош Хорти,  иш аманнга кетгенин сезгенлей, бир жанына кетерге умут этгенди. Гитлер а аны жашын урларгъа буюргъанды. Андан сора Хортини отставкагъа чыкъгъандан башха амалы къалмагъанды. Ызы бла ол тутулады. Къыралгъа уа  барып тохтагъан фашист Ференц Салаши башчылыкъ этип тебирейди. Андан сора совет аскерлеге къажаулукъ юч кереге кючленеди.

Будапештни азатлау ючюн сермешле асыры къыйындан бла кюйсюзден, аны къолгъа этер ючюн майдал окъуна тохташдырылгъанды. Венгрия ючюн къара-къазауат 108 кюнню баргъанды. Гитлерчи аскерлени къалгъан-къулгъанлары жаланда 1945 жылда Венагъа жетерге кёп къалмагъанда  тохтатхандыла кюрешлерин.

Да сора фашизм ууатылгъан кезиуге къырал бек тозурагъаныны, алай болуп тургъанлай да, контрибуция тёлерге тюшгенини не  сейирлиги барды?

Западны спецоперациясы

1953 жылда июльда Венгрияны телилиги бла айтылгъан башчысы Матьяш Ракоша Москваны къатылыгъы бла правительствону председателини къуллугъундан кетеди эмда аны орунуна венгерли коммунист Имре Надь келеди. Ол а налогланы азайтады, иш хакъны ёсдюреди, жерни хайырланыуну жорукъларын тюрлендирип, эллилеге эркин солургъа онг береди. Аны ол мадарларын  совет правительствону председатели Георгий Маленков дурус кёрюп, анга не жаны бла да себеплик этгенди. Алай кёп да бармай аны  къуллугъундан чыгъарадыла, власть ючюн  партия кюрешге къатышханса деп.
Бир кесекден а Надьны да тайдырадыла. Хрущёвну тёгерегиндеги къуллукъчулагъа  жалынчакъсыз, оюмлай билген башчы керек тюйюл эди. Алай а бош этген эдиле, ол уллу жангылыч болгъанды: Надь 15 жылны СССР-де жашагъанды, анга иги кёзден къарагъанды,  артда уа аны душманына айланнганды.

Алай Венгрияда Совет Союзгъа къажау къозгъалыула, киши да билмей тургъанлай,  Матьяш Ракошаны къауумуну властьха къайтыууна къажау сюелгенлени орамлагъа кеслери алларына чыгъыуларындан башланнганды, дерге арталлыда жарамаз. Былайда Украинада болгъан ишле бла сюйсенг- сюймесенг да тенглешдирирге тюшеди. Адамланы законлу чамланыуларын нацистле хайырланнгандыла. Алагъа уа западлы спецслужбала болушхандыла.

«Фокус» деген атлы операция АБШ-да жарашдырылгъанды, къозгъалыугъа уа британлы атташе полковник Джеймс Каули оноу этгенди, тюзюнлей башчылыкъны уа ФРГ-дан бардыргъандыла. Къозгъалыуну башламчылары барып тохтагъан фашист организациялагъа таяннгандыла: «Меч и Крест», «Свободная Европа», «Белая гвардия», «Союз кадетов», «Белые партизаны», «Кровавый договор», «Венгерское движение сопротивления» дегенчалагъа. Ала не заманда да бир амалны хайырланнгандыла: адамланы юсгюрюу, орамлагъа чыгъарча этиу, алай бла НАТО-гъа аскерлерин кийирирге сылтау бериу.
«Фокус» информация атакадан башланнганды –  алгъа хауа шариклени болушлукълары бла Венгриягъа листовкала атханлай турдула. 1956 жылда  аладан 293-сю къыралны башында учуп айланнганларын тергегендиле. 19 июльда уа аланы хаталарындан пассажир самолёт бузулуп тюшгенди. 1956 жылда октябрьден  башлап Мюнхенден шариклени мингле бла жиберип тебирегендиле. Хар биринде 300-ден башлап мингнге дери листовка болгъанды.
Жарсыугъа, Венгрияны католиклерини килисасы да кардинал Йожеф Мидсентни башчылыгъында къаугъагъа юлюшюн къошханды. Аны келечилери жаш тёлюню арасында ма быллай листовкаланы жайгъандыла: «Сизге башыбыздагъы ояргъа, бузаргъа, гунч этерге, деген буйрукъ берир заман  келир!»

Палах чурукъла

Венгрияда къозгъалыу 1956 жылда 23 октябрьде  башланнганды. Кюндюз сагъат ючде  демонстрация болгъанды. Анга 200 минг адам къатышханды. Бирле къызыл байракъла эмда совет-венгер шуёхлукъну юсюнден чакъырыула жазылгъан транспарантла кётюрюп бара эдиле. Алай ол тизгинлеге провокаторла бла нацистле сыпдырылгъандыла. Ала  школлада орус тилден дерслени тохтатыргъа, фашизмден азатланыуну кюню деген жангы байрамны кетерирге керекди, деп къычыргъандыла.

Ызы бла  къырал мекямлагъа чабыууллукъ этиу, аланы къолгъа алыу башланнганды. Боевиклени огъурсузлукъларыны чеги жокъ эди. Партия учреждениялада ишлегенлени къолларына чюйле уруп, полгъа жабышдыргъандыла, къол аязларына уа Ленинни суратларын салгъандыла. Венгрияны уруннганларыны партияларыны Будапештде  шахар комитети къолгъа этилген эди. Жыйырма коммунистни къозгъалгъанла устукку этип  атхандыла.

Къырал къоркъуусузлукъда ишлегенлени уа алагъа хозуправленияда бериучю сары чурукъладан танып болгъандыла. Аланы аякъларындан  асхандыла, ючеу-ючеу машиналагъа тагъып, таш жол бла ары-бери сюйреп тургъандыла, къан тулукъ болгъунчу.       

Уятлыкъларын да кесип атхандыла

Къырал къоркъуусузлукъда ишлегенлени араларында чюйютлюлени кёплюгю венгерли нацистлени бютюнда огъурсузландыра эди. «Антисемит ниетни кючленнгени» ЦРУ-ну докладында къозгъалыугъа бек иги сылтауча белгиленнгенди.   

Жаланда бир ыйыкъны ичинде  9962 уголовник эркин этилгенди, аланы асламысына сауутла берилгендиле. Барып тохтагъан миллетчи Йожеф Дудачны боевиклери уа къанлы ишлерин Миллет банкны тонаудан башлагъандыла.

Айхай да, орамлагъа алданып чыкъгъанла да болгъандыла. Алай къозгъалыуну ахча тёленнген провокаторла бла террористле башлагъанлары уа хакъды. Ол малгъунла кеслерини кюйсюз ишлерин къыралда аты айтылгъан Имре Надьны аты бла этгендиле.  Аны уа алагъа угъай дерге кючю жетмегенди. Контрреволюция къозгъалыу тунчукъдурулгъандан сора аны асмакъгъа асхан эдиле.

«Ватникле» хорлагъандыла

Айхай да, СССР къанлы къаугъагъа тынч къарап туралмагъанды. Венгрияда бизни посолубуз Юрий Андропов  МИД-ге къайгъылы телеграмма жибергенди, «венгерли жолдашларыбыз кеслери алларына жукъ эталмайдыла», деп. Ол кюнледе аны кесине да   ачыулу иш сынаргъа тюшгенди – аны сюйген юй бийчеси Татьяна Филипповна, орамда бола тургъан кюйсюзлюклени терезеден кёрюп, аны кётюралмай,акъылындан шашханды. Ол  фатарындан чыгъаргъа къоркъгъанлай жашагъанды.

СССР-ни къоруулау министри Георгий Жуковну башчылыгъы бла «Вихрь» операцияны планы жарашдырылады. Будапештде артыкъда къаты кюреш баргъанды. Москва атлы майданны, парламентни мекямын, корольну къаласын бек къыйналып къолгъа этерге тюшгенди. Совет аскерчиле бла бирге Янош Кадарны (ол артда къырал башчыгъа салыннган эди) отрядлары аяусуз сермешгендиле. Ала аскер форма угъай, ватникле кийгенлери бла айырмалы болгъандыла.

5 ноябрьде тюшлеге къозгъалгъанла кючлерин Корвин деген гитче орамчыкъгъа жыйышдыргъан эдиле. Ары бизникиле 170 тобу бла миномёту болгъан 11 артиллерия дивизияны бла бир ненча танкны жибергендиле.  8 ноябрьде къаты сермешледен сора Будапештде бла башха шахарлада къозгъалгъанланы ахыр кесеклери гунч этилгендиле. Имре Надьны правительствосуну къаууму Югославияны посольствосунда букъгъанды. Алай андан аланы чыгъарыргъа эмда тутаргъа къолдан келгенди. Алгъаракълада уа путчистлени аскер башчылары да тутулгъан эдиле.

Алай андан сора да, ай чакълы бир заманны  тургъанды къыралда эки власть. 1956 жылда 19 декабрьге уа  кеслерине революциялы ишчи советле деп атагъанла чачылып, аланы башчылары тутулгъан эдиле.

Жылла оза баргъандыла. СССР чачылырны аллында жалынчакъсыз Венгрия Советлени къыралындан сора келген Россейге 1,8 миллиард доллар тёлеу салгъанды. Биз сизге, оккупантлагъа, дуния бла бир станок, комбайн, автобус, къумач, тахта кёгет, чагъыр, жемиш жиберип тургъанбыз. Ала ючюн сиз капек да тёлемегенсиз деп.

Сейир тюйюлмюдю, 1945 жылгъа дери Венгрия  жаланда эл мюлк къыралгъа саналгъанды. Автомобиль, химия, металлургия эмда нефть жарашдырыучу заводларын ол СССР-ни болушлугъу бла ишлегенди. Бизни къырал аны экономикасына миллиардла бла саналгъан активле тёкгенди. Ахырында уа анга борчлу болгъанды. Не ючюн?  Алтмыш жыл мындан алгъа Венгрияны фашистледен къутхаргъаны ючюнмю?

«Экспресс газетадан» Текуланы Хауа кёчюргенди.
Поделиться: