Жашау жоллары, чыгъармачылыкъ ишлери кавказ халкъланы ниет байлыкъларыны ёсюулерине уллу себеп болгъанды

Дюгерни революциягъа дери эм окъуулу адамларындан бири, жамауат къуллукъчу Ибрагим Шанаев айтхылы Коста Хетагуров бла шуёхлукъ жюрютгенини юсюнден белгили тарыхчы Валерий  Дзидзоевни «Кязим бла Коста» деген материалында окъуйбуз. Анда ол малкъар, къарачай халкъланы айтхылы алчы адамларыны жашауларыны юсюнден да сейир этдирген шартланы, болумланы да сагъынады.

Шанаев «Терк областьны таулуларыны арасында билим жайыу обществону» къурагъан адамларындан бири эди, юй бийчеси уа Холамдан Шакъманланы Омарны къызы Фуза болгъанды. Ол Тифлисде Абайланы Ханифа бла бирге къызла пансионатда окъуп, орта билим алгъан тиширыуду.  Ала Шимал Кавказны таулу халкъларында ол заманнга кёре бийик билимлери болгъан биринчи къызла эдиле. Фуза, кесини ана тилинден сора да, орусча, дюгерча уста сёлешгенди, Кязимни жырларыны, назмуларыны кёбюсюн кёлден билгенди.

Аны юсюнден Г.И. Кусов: «Ол сабийлери сюйген огъурлу ана болгъаны бла бирге, къонакълагъа жарыкъ тюбеучю юй бийче эди, айтхылы дюгер поэт Коста Хетагуровха да аны хурмети уллу болгъанды», - деп жазгъанды.

Коста да кёп кюнлени Шанаевланы юйлеринде, аланы сабийлери бла ойнай ётдюргенди. Аланы бирине – Бибиге – атап, ол «Хоразчыкъ» деп масхара назмусун жазгъанды.

Бибини эгечи Фатима, анасы кибик, бек ариу эди. Фатиманы жууукъларыны эм атасы Ибрагимни атларын Хетагуров кесини «Фатима» деген поэмасыны жигитлерини атларына атагъанды. Фуза окъуулу тиширыу болгъаны себепли поэтни назмуларына, хапарларына сюйюп тынгылагъанды, алагъа тийишли багъа бергенди.  Андан сора да, Малкъарда хар ким да сюйген, багъалагъан шайырны – Кязимни – юсюнден Костагъа кёп хапар айтханды.

Хетагуров  Абайланы Солтан-Бекни юсюнден да кёп эшитгенди, ол заманда Петербургну университетини юристле факультетин бошагъан Шаханланы Басиятны да таныгъанды. Алай бла Малкъарны билимли, ол заманнга кёре алчы адамлары бла шагъырей болгъанды. Фузаны Мечи улуну юсюнден хапарларына да энчи къулакъ салып тынгылагъанды.

Дюгер назмучу Нальчикде жашагъан журналист Евгений Баранов бла шуёхлукъда болгъаны да белгилиди. Баранов патчах низамны кёрюп болмагъанды. Таулу халкъгъа бек ариу кёзден къарагъанды. Аны  кеси заманында Петербургну орамларындан биринде патчахны юсюнден аман айтханы ючюн атасы жашагъан жерге – Нальчикге – ашыргъандыла. Мында да аны ызындан мыртазакъла сынчыкълап айланнгандыла.

Баранов да Шахан улу бла иги таныш эди. Ала экиси да Владикавказда чыкъгъан «Казбек» газетге хапарла жазгъандыла. Орус журналист малкъарлыланы кёплери бла таныш болгъанды. Ол Кязимни, Орусбийланы Сафар-Алийни, Абайланы Солтан-Бекни жашауларына, чыгъармачылыкъларына уллу эс буруп, ангыларгъа, тинтирге итиннгенди. Абай улуну макъам фахмусуна уа бютюн сейир этгенди.

Ол Солтан-Бекни эгечи Ханифаны сюйюп, аны ючюн а малкъар тилге юйренирге окъуна кюрешгенди деген оюм барды. Аны юсюнден Ибрагим Шанаевни  Коста Хетагуровну юсюнден эсгериулеринде айтылады. Алай артда, Тифлисде окъууун бошагъандан сора, Ханифа Азербайджанда билимли, намысы жюрюген Гасан-Бек Меликовха эрге баргъанды.

Баранов ол заманда малкъар тилни билгенин бла къалгъанын бусагъатда айтхан къыйынды. Алай Хетагуров бла ол «Терские ведомости», «Казбек», «Северный Кавказ» деген газетлеге «Старик» деген жашырын ат бла хапарларын бирге жазып тургъанлары белгилиди. Бу газетлени хапарчылары болуп, 90-чы жыллада Баранов малкъарлыланы не халкъ болгъанларыны, динлерини юсюнден да кёп кере жазгъанды. Аны статьяларында Орусбийланы Исмайылны, Абайланы Солтан-Бекни, Абайланы Ханифаны атлары тюбейдиле.

Баранов Кязим бла да шагъырей болур эди деген оюм барды. Коста Нальчикде жашагъан шуёхуна эки-юч кере къонакъгъа келгенди. Ол, Фуза айтып, Мечи улуну юсюнден иги да хапарлы болгъанын билебиз, алай эсе ол, баям, Кязим бла тюбеширге излемей къаллыкъ тюйюл эди. Илмугъа оюм угъай, шартла керек болгъанлары белгилиди, алай бу эки уллу поэт  бир бирлери бла тюбешген болурла деген оюм тюз болгъанына кёп затла ийнандырадыла.

Сёз ючюн, Владикавказда эбизе школну устазы Луарсаб Боцвадзе 1906 жылда «Терек» газетде «Коста Хетагуровну эсгере» деген  материалында: «Хетагуров Кавказны халкъларыны эркинлик, тенглик ючюн кюрешген адамларыны, поэтлерини, жазыучуларыны бары бла да иги таныш эди… ыркъыфланнган халкъланы орус тилни билмеген жырчылары бла окъуна», - дегенине эс бурурчады. Боцвадзе статьясында ол адамланы атларын айтмайды, алай аланы арасында Кязим болмай къалай къалыр эди?

Журналист Б.М. Городецкий, Костаны шуёхларындан бири: «Хетагуров Шимал Кавказны ниетли адамларын бек сюйюп болгъанды, ала бла тюбеширге кюсеп тургъанды», - деп жазгъанды. Ол затланы юсюнден Шарапова-Прошинская 1942 жылда чыкъгъан «Горский вестник» журналда да жазгъанды.

Дюгер назмучуну жашау жолун толу кёргюзтюрге кюрешгенлеледен бири Г.И. Кравченко Ставропольда къарт устаз тиширыу В.Е. Лосицкаяны эсгериулерин 1947 жылда жазып алгъанды. Аны айтханына кёре, Къарачайны бла Малкъарны иги адамларыны арасында Костаны шуёхлары кёп эдиле. Къарачайлыла бла малкъарлыла кеслери да дюгер поэтге хурмет кёзден къарагъандыла. Былайда Кязимни аты сагъынылмагъанлыкъгъа, алай таулуланы «иги адамларыны» санында Мечи улу болмаса,  ким боллукъ эди?

Ол заманда таулада Коста шуёх болурча, окъуулу, билимли инсанла алай кёп да тюйюл эдиле. Андан сора да, Малкъаргъа былай жууукъ келип, Кязим бла танышмай кетген Костагъа арталлыда ушамагъан иш боллукъ эди. Жыл бла жарымны Къарачайгъа къысталып тургъан заманында, не десек да, Кязим бла жолугъургъа онгу бар эди. Ол акъылгъа дагъыда быллай бир документ келтиреди. Г.И. Кравченкону ёз архивинде Натка Боциеваны эсгериулери бардыла, алада уа Костаны Къарачайда  шуёхларыны  ичинде «уста суратчы эм поэт Кърымшамхалланы Ислам», бир «акъылман, акъсакъ жырчы Кази-Магомед» сагъыныладыла. Кърымшамхал улу Хетагуровну антлы тенги болгъанын а барыбыз да билебиз. Ислам а Кязим хажини иги таныгъанды.

Алай эсе уа былайда ол «акъылман, акъсакъ жырчы Кази-Магомед» ким болур деп сагъыш этерге тюшеди. Къарачайда аллай жырчы ол заманда болмагъанды. Барыбыз да билгенден, Кязим сол аягъындан акъсакъ эди, аны къарачайча сёлешгенини уа не сейири бар эди? Алайды да, жыл саны жетген дюгерли тиширыу назмучу Кязимге жырчы дегенини неда анга малкъарлы демей, къарачайлы дегенини бир тюрлю сейири жокъду. Быллай ишледе кёпле жангылып болгъандыла.

Алайды да, Кърымшамхалланы Ислам Кавказны эки уллу поэтин кесини юйюнде тюбешдиргенди, аланы тилманчлары да богъанды дерге эркинбиз. Аны юсюнден малкъар поэт Будайланы Азрет , баям, биле болур эди. 1939 жылда Коста Хетагуров туугъанлы 80 жыл толгъаныны къууанч кюнлеринде ол былай айтхан эди: «Костаны атын Къабарты-Малкъарда артыкъда сыйлы кёредиле. Ол поэт-интернационалист болгъан къадар, къуру дюгер халкъны ёкюлю болуп къалмай, битеу да халкъланы, бютюнда бек а эки-юч да жанындан ыркъыфланып тургъан кавказ халкъланы ёкюлю да болгъанды… Биз, малкъарлыла, къабартылыла, аны бек сюебиз, уллу ёхтемлик бла: «Бизни Коста!»- дейбиз».

Кязим бла Коста кеслери сау заманларында окъуна битеу да Кавказны жамауатындан уллу хурмет тапхандыла. Ала дуниядан кетгенден сора уа намыслары бютюн бийикге кётюрюлгенди. Тюзлюкге итиннген жашау жоллары, чыгъармачылыкъ ишлери малкъар, дюгер халкъланы ниет, адеп байлыкъларыны ёсюулерине уллу себеплик этгендиле.